του Θανάση Κουρταλίδη

Με πολλή συγκίνηση πληροφορήθηκα τον θάνατο αλλά και την δοκιμασμένη ζωή του λογίου ερευνητή Διδασκάλων του Γένους Δημήτρη Φερούση στην «Χριστιανική» (φ. 1156, 31 Οκτωβρίου 2024), από τους συνεργάτες του πολιτισμού Γ. Πρίντζιπα και Κ. Μπλάθρα, τον διευθυντή της.

Δεν είχα καμία προσωπική γνωριμία με το συγγραφέα Δημήτρη Φερούση, τον «Αναδρομάρη». Όμως τον «γνώριζα» σαν ιστορικό μου φίλο στον αγρό της μεγάλης οικογένειας των Διδασκάλων του Γένους της Τουρκοκρατίας και όχι μόνον.

Μαζί με τον Κώστα Σαρδελή («Το Συναξάρι του Γένους» 1969/1974) και τον Γιώργη Πρίντζιπα («Οι Λογάδες του Γένους», 1985), ο Δημήτρης Φερούσης, με το έργο του «Μορφές του Γένους» 1999, αποτελούν εμβληματικές προσωπικότητες, που δούλεψαν με ζήλο και υπομονή σε παλαιά Αρχεία και εκδόσεις και ανέστησαν, μέσα στην ελληνική κοινωνία της λήθης, σπάνιες προσωπικότητες, φλογερούς δασκάλους, που στους χρόνους της δουλείας κατάφεραν με μεγάλες προσπάθειες και θυσίες να σπουδάσουν και έπειτα να φωτίσουν τα ελληνόπουλα, για την ιστορία, την ελληνική γλώσσα και το όραμα της ελευθερίας.

Δεν θα ασχοληθώ παρά μόνο με τις «Μορφές του Γένους» του Δ. Φερούση, ένα σπάνιο βιβλίο των εκδόσεων «Αστήρ» με την Βασιλεύουσα στο εξώφυλλο, που αποτελεί ένα θησαυρό ιστορικού υλικού και ντοκουμέντων για σειρά μεγάλη δασκάλων. Για να τιμήσουμε τον θανόντα αλλά και τους δασκάλους, ως ιερό μνημόσυνο, τους μνημονεύουμε, γιατί συγχρόνως αποτελούν και τα κεφάλαια του βιβλίου.

Βέβαια η χρονική διάρκεια του βιβλίου επεκτείνεται σε ιστορικό βάθος και φτάνει μέχρι το Βυζάντιο, για να δείξει ο συγγραφέας τις ρίζες, και τέλος, φθάνει στον πυρήνα της εκκλησιαστικής μας πίστης και ιστορίας, που ενέπνεε τους δασκάλους, όπως η Παναγία των Χριστιανών: Αθανάσιος ο Αθωνίτης, Νικόλαος Καβάσιλας, Μουσικό Αναλόγιο του Γένους / Ιωάννης Κουκουζέλης, Μάρκος Ευγενικός, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος (ο αυτοκράτορας της Άλωσης), Φιλοθέη Μπενιζέλου, Μιχαήλ Δαμασκηνός, οι πατέρες της Βυζαντινής Ψαλτικής Τέχνης (Θεοφάνης Καρύκης), Μελέτιος Πηγάς, ράσο και βασιλική πορφύρα / Κύριλλος Λούκαρις, Ευγένιος Γιαννούλης ο Αιτωλός, Αναστάσιος Γόρδιος, Ηλίας Μηνιάτης, ο Νεομάρτυρας Αγγελής, Μακάριος Καλογεράς, Γεράσιμος ο Βυζάντιος, ο Άγιος των Γραικών (Κοσμάς ο Αιτωλός), Ευγένιος Βούλγαρης, Αθανάσιος ο Πάριος, Νικηφόρος Θεοτόκης, ο Εθνάρχης (Γρηγόριος ο Ε΄) Αδαμάντιος Κοραής, ο εραστής της πίστης και του λόγου (Νικόδημος Αγιορείτης), Άνθιμος Γαζής, Νεόφυτος Δούκας, Παλαιών Πατρών Γερμανός, ο Ρωγών Ιωσήφ, Κωνσταντίνος Οικονόμος, μνημοσύνον Νεομαρτύρων, Ρήγας Βελεστινλής και η Κυρά του Γένους.

Μορφές, πατέρες και Διδάχοι του γένους

Ο συγγραφέας μας πληροφορεί ότι τα κείμενα του βιβλίου είναι «ομιλίες που μεταδόθηκαν κατά καιρούς από το ραδιόφωνο, συμπληρωμένες, όμως εμπλουτισμένες με νέα στοιχεία και διορθωμένες». Συνήθως είναι σύντομες και περιεκτικές και συχνά περιέχουν έντονα το χρώμα του ζωντανού λόγου.

Θέλω εδω να επισημάνω κάποια βασικά χαρακτηριστικά των δοκιμίων-παρουσιάσεων στο κοινό των λογάδων ή διδάχων ή «αναμορφώτων» του Γένους. Κατά κανόνα γίνεται μια ευρύτερη αναφορά στην εποχή, στον τόπο, στο ιστορικό πλαίσιο, όπου ανέπτυξε τη δράση του το πρόσωπο, που διακόνησε την παιδεία και τον πολιτισμό. Έπειτα δίδονται με συντομία ουσιαστικά βιογραφικά στοιχεία, που εκφράζουν και τον διδάσκαλο του Γένους και, τέλος, γίνεται αναφορά στο διδακτικό έργο και τη δράση του. Γίνεται συχνά ιδιαίτερη μνεία σημαντικών απόψεων από τα ίδια τα κείμενα των συγγραφέων και δασκάλων, οπότε ακούμε και βλέπουμε το ύφος του λόγου και τη σκέψη του διδασκάλου.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό της γραφής του μακαριστού Φερούση είναι η ζωντανή γλώσσα, η βαθιά γνώση της καλλιεργημένης δημοτικής, που αφομοιώνει άνετα εκκλησιαστικές πήγες και λόγια στοιχεία με μνήμες από την αρχαία και βυζαντινή παράδοση. Εξάλλου τα δοκίμια του Φερούση διαπνέονται από πνεύμα προσωπικής συμμετοχής στον αγώνα της παιδείας και από βιωμένα νάματα από την πίστη στην Ορθοδοξία και τις μαρτυρίες των Αγίων κατά τον νεοελληνικό βίο.

Από τους συγγραφείς που μνημονεύει, που είναι πάμπολλοι, βλέπει κανείς την αναζήτηση που έκανε και πήγες και ιστορικά βοηθήματα για να αναπλάσει το βίο και το πνεύμα των εξιστορουμένων διδασκάλων του Γένους. Είναι θησαυρός οι πληροφορίες που συγκέντρωσε και τα κείμενα προσέγγισης, τα δικά του και εκείνα των μεγάλων δασκάλων της Τουρκοκρατίας κυρίως, αποτελούν μια πλατειά εισαγωγή στο πνεύμα του νεοελληνικού πολιτισμού/φωτισμού στους αγώνες για την προετοιμασία της Ελληνικής Επανάστασης. Δεν πρόκειται όμως για απλά φιλολογικά και ιστορικά συμβάντα αλλά, σε μια βιωματική πορεία, για μια συγκινητική μέθεξη στις λαχτάρες και τις προσδοκίες των Ελλήνων για τη μάθηση, την πίστη και την πολιτική ελευθερία.

«Άγρυπνοι Έλληνες»

Γράφει με υπαρξιακή θερμή στον πρόλογο του έργου του:

«Λέγοντας “Mορφές του Γένους” εννοούμε όλους εκείνους τους χαλκέντερους και άγρυπνους Έλληνες ορθόδοξους χριστιανούς δασκάλους, σοφούς επιστήμονες, φωτιστές και πολυμαθείς φωστήρες –κληρικούς και λαϊκούς– που αθόρυβα αλλά συστηματικά, με πίστη και υπομονή δούλεψαν για την πνευματική και πολιτιστική ανάσταση του Γένους.

»Είναι όλοι εκείνοι… τους οποίους η Ιστορία τους ονόμασε τιμητικά “Λογάδες”, “Πατέρες του Έθνους”, “Διδάχους”, “Δασκάλους του Γένους”, “Φωτιστές” και “Αναμορφωτές”, οι οποίοι ως αγιογράφοι, ψαλτάδες, ποιητές, συγγραφείς, εκπαιδευτικοί, σοφοί ιερωμένοι, ιεροκήρυκες, επιστήμονες κύρους και καλλιτέχνες προσπάθησαν να κρατήσουν άγρυπνη τη συνείδηση του λαού. Διατήρησαν τον χαρακτήρα των Ρωμιών, το όνομά τους, τα συλλογικά βιώματα, τις μνήμες, την ιστορία και την ελπίδα τους, ιδιαίτερα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και της Φραγκοκρατίας».

Έμειναν όρθιοι ηθικά και πνευματικά ενώ, όπως λέει, γύρω τους πολλοί Γραικοί γονάτισαν από το βάρος της βίας και της σκλαβιάς, των εξισλαμισμών και της αδικίας. Ίδρυαν σχολεία, σύναζαν τους ραγιάδες στις εκκλησίες και τα μοναστήρια, έβγαζαν φυλλάδες, έγραφαν βιβλία, δίδασκαν την παλιά και νεότερη γνώση, ενθουσίαζαν, κήρυτταν τη δόξα των προγόνων και την προσδοκία της ελευθερίας.

Και τελειώνει ο Δημήτρης Φερούσης την εισαγωγή του: «Γι’ αυτό η ευγνωμοσύνη του Ελληνικού Έθνους προς όλους αυτούς πρέπει να είναι απέραντη και διαρκής: είναι οι πατέρες μας, οι ρίζες μας, η ταυτότητα μας, η εθνική μας συνείδηση…».

Και εμείς μαζί με όλους αυτούς τιμούμε με συγκίνηση τον συγγραφέα και τον υμνητή της Ρωμιοσύνης.

Καλή ανάσταση!