Α. Εἰσαγωγικὰ
- Στὴν ἱστορία ὑπάρχουν περίοδοι ἀκμῆς καὶ παρακμῆς τῶν κοινωνιῶν καὶ τοῦ πολιτισμοῦ τους. Ἔτσι καὶ στοὺς Ἕλληνες τῆς Μ’. Ἀσίας διακρίνουμε ἀπὸ τὴν ἀρχαιότητα μέχρι τοὺς νεότερους χρόνους ἐντυπωσιακὲς ἀλλαγές. Ἡ μελέτη τῆς ἱστορίας της μᾶς βοηθᾶ νὰ ἀνευρίσκουμε τὰ αἴτια τῶν δραματικῶν ἐξελίξεων μὲ τὴν ἐλπίδα νὰ βοηθήσουμε στὴν εἰρηνικὴ ἀνάπτυξη τοῦ πολιτισμοῦ καὶ νὰ ἀποφύγουμε τοὺς παράγοντες παρακμῆς του, ἂν καὶ κάποτε τὰ αἴτια μᾶς ὑπερβαίνουν.
- Στὴ Μ. Ἀσία οἱ πρόγονοί μας Ἕλληνες προκάλεσαν τὸν Α΄ καὶ τὸν Β΄ ἀποικισμὸ κατὰ τὴν ἀρχαιότητα καὶ συγκρούστηκαν στὰ δυτικὰ παράλιά της μὲ τοὺς ἐκεῖ λαούς, ποὺ τὴν πρωτοκατοίκησαν, ἀλλὰ καὶ συνεργάστηκαν κατόπιν στὸ ἐμπόριο.
Ταξίδεψαν ἀπὸ τὸν 12ο μέχρι τὸν 9ο π.Χ. στὰ παράλια τῆς Μ. Ἀσίας καὶ ἔχτισαν τοὺς πρώτους ἐμπορικοὺς σταθμούς. Ὁ Τρωικὸς Πόλεμος (1180 π.Χ.) δείχνει αὐτὸν τὸν ἀγώνα τους, τὴν ἀκμὴ καὶ τὴν ἑνότητά τους, γιὰ νὰ ἀνοίξουν δρόμο πρὸς τὸν Εύξεινο Πόντο.
Ἔπειτα μὲ τὸν Β΄ ἀποικισμὸ ἀπὸ τὸν 8ο μέχρι τὸν 6ο π.Χ. αἱ. οἱ Ἕλληνες γέμισαν ἀποικίες τὰ δυτικὰ παράλια τῆς Μ. Ἀσίας καὶ τὰ παράλια τοῦ Εὐξείνου Πόντου, φθάνοντας σὲ μία ἀκμὴ πολιτισμοῦ μὲ τὸ ἐμπόριο, τὴ ναυτιλία, τὶς τέχνες, τὴν ἐπιστήμη καὶ τὴ φιλοσοφία, ἰδίως τὸν 6ο π.Χ. αἰώνα. ‘μ’ αὐτὸ τὸν πολιτισμὸ ἡ ἑλληνικὴ γλώσσα ἐπηρέασε τοὺς γειτονικοὺς λαοὺς στὴ Μ. Ἀσία.
- Μὲ τὴν ἐκστρατεία τοῦ Μ’. Ἀλεξάνδρου (4ος αἱ. π.Χ.) ἡ ἑλληνικὴ γλώσσα ἑδραιώθηκε στὸ ἐσωτερικὸ τῆς Μ. Ἀσίας καὶ πέραν αὐτῆς.
Κι ἀκόμα ἐπὶ Ρωμαίων ἡ ἑλληνικὴ γλώσσα κυριαρχοῦσε στὸ ἐμπόριο καὶ τὰ γράμματα στὴ Μ. Ἀσία. Ἀκολούθησε ἔπειτα ἡ διάδοση τοῦ Χριστιανισμοῦ μὲ τοὺς ἀποστόλους, ποὺ κι αὐτοὶ χρησιμοποίησαν τὴν ἑλληνικὴ γλώσσα, ὥστε οἱ Μικρασιατικοὶ Λαοὶ νὰ ἐκχριστιανισθοῦν.
Ἔτσι ἡ Μ. Ἀσία τὸν Δ΄ καὶ Ε΄ μ.Χ. αἰώνα ἀνέδειξε Μ. Πατέρες, φιλοξένησε Ἱερὲς Συνόδους καὶ δημιούργησε μεγάλα μοναστήρια, προπύργια τῆς Χριστιανοσύνης. Ἀκμὴ τοῦ Ἑλληνισμοῦ καὶ αὐτή.
- Ὅμως ἡ Ρωμιοσύνη μὲ κέντρο τὴ Μ. Ἀσία ἀντιμετώπιζε καὶ πολλοὺς ἐξωτερικοὺς καὶ ἐσωτερικοὺς ἐχθροὺς ποὺ τὴν ἔφθειραν: ἀπὸ τοὺς Γότθους μέχρι τοὺς Ἄραβες καὶ ἀπὸ τοὺς εἰκονομάχους μέχρι τὶς ἄλλες αἱρέσεις ἢ τοὺς ἀντιδραστικοὺς γαιοκτήμονες καὶ τοὺς διεκδικητὲς τοῦ θρόνου. Αὐτὲς οἱ πολιτικὲς καὶ πνευματικὲς ἀντιδράσεις δίχαζαν τὸν λαὸ καὶ τὸν ἐξαντλοῦσαν, ὥστε νὰ ἀνοίγουν τὸν δρόμο τῆς παρακμῆς.
Β΄ ΤΟΜΗ ΣΤΟΝ 11ο μ.Χ. ΑΙΩΝΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΤΗ Μ. ΑΣΙΑ
- Φθάνουμε ἔτσι στὸν 11ο μ.Χ. αἰώνα, γιὰ νὰ δοῦμε πῶς συσσωρεύτηκαν τὰ αἴτια τῆς παρακμῆς ἰδιαίτερα στὸν Μικρασιατικὸ Ἑλληνισμὸ ἀπὸ τὸν 11ὁ μέχρι τὸν 15ὁ αἰώνα.
Στὴ Μ. Ἀσία ὑπῆρχαν οἱ περισσότερες Μητροπόλεις τῆς Αὐτοκρατορίας, ἑκατοντάδες ἐπισκοπὲς καὶ πόλεις καθὼς καὶ χιλιάδες ἐνορίες ὀρθόδοξες καὶ χωριὰ ἑλληνικὰ καὶ ἑλληνόφωνα. Ἐκεῖ ἀναπτυσσόταν ἡ ἑλληνικὴ γλώσσα, διδασκόταν ἡ ὀρθόδοξη πίστη μὲ ζέση καὶ ἀσκοῦνταν ἡ χριστιανικὴ φιλανθρωπία, ἰδιωτικὰ καὶ σὲ ἱδρύματα. Δεκάδες μοναστήρια ἐπίσης στὸν Πόντο, τὸν Ὄλυμπο τῆς Βιθυνίας καὶ στὸ Λάτμο τῆς Λυδίας φιλοξενοῦσαν ἀσκητὲς ποὺ ἐμβάθυναν στὸ μυστήριο τῆς Ἁγίας Τριάδας καὶ δημιουργοῦσαν κοινόβια.
- Παράλληλα ὅμως, πίσω στὴ γενικὴ αὐτὴ εἰκόνα ἐμφανίστηκαν πολλοὶ ὑπονομευτὲς τῆς χριστιανικῆς Μ. Ἀσίας, διῶκτες καὶ ἐξολοθρευτὲς μέσα στὸ διχασμὸ καὶ τὴ διαφθορὰ: Ἐπιτέθηκαν οἱ Σταυροφορίες, ποὺ διέσχιζαν τὴ Μ. Ἀσία, Νορμανδοί, Σλάβοι καὶ Βούλγαροι ἀδυνατίζουν τὴν Αὐτοκρατορία, ὥστε νὰ ἐνθαρρύνουν ὀλιγάρχες διασπαστὲς στὴ Μ. Ἀσία, Δυτικὲς ναυτικὲς πόλεις, ὅπως ἡ Βενετία, ἀπορροφοῦν τὸν πλοῦτο τῆς Αὐτοκρατορίας, ὥσπου ὑποδουλώνουν τὴν Κωνστανούπολη τὸ 1204. Στὴν Ἀνατολὴ τὸ 1071, ἀνατολικά, προβάλλουν τὰ τουρκικὰ φύλα καὶ στὸ Μαντζικέρτ τῆς Ἀρμενίας ὁ Σελτζοῦκος Ἂλπ-Ἀρσλάν νικᾶ τὸν αὐτοκράτορα Ρωμανὸ τὸν Διγενῆ καὶ τὸν αἰχμαλωτίζει. Ἀκολουθοῦν ἀλλεπάλληλα τουρκομανικά φύλα ποὺ διασχίζουν ἀπὸ ἀνατολικὰ τὴ Μ. Ἀσία, καῖνε τὶς πόλεις, αἰχμαλωτίζουν τὸν πληθυσμὸ καὶ τὸν πουλοῦν ὡς δούλους, σφάζουν τοὺς χριστιανοὺς καὶ τοὺς ἐξισλαμίζουν, γιατὶ ἤδη ἔχουν γίνει φανατικοὶ Μουσουλμάνοι ἀπὸ τοὺς Πέρσες. Μετὰ τὰ φύλα τῶν Σελτζούκων, ποὺ δημιουργοῦν Ἐμιράτα, ἀκολουθοῦν ἄλλα ἐπιθετικὰ τουρκομανικά φύλα, ὥσπου πρὶν ἀπὸ τὴν Ἅλωση κυριαρχοῦν οἱ Ὀθωμανοὶ Τοῦρκοι. Μερικοὶ αὐτοκράτορες ἢ γαιοκτήμονες ἀντιτάσσουν κάποια ἄμυνα ἢ καὶ νικοῦν προσωρινά, ὥσπου στὸ τέλος ὑποκύπτουν.
- Σ’ αὐτὴ τὴν τραγωδία τῶν Χριστιανῶν συνετέλεσαν καὶ τὰ ἑξῆς:
Ἡ κρατικὴ αὐτοκρατορικὴ γραφειοκρατία ἦταν σὲ πόλεμο μὲ τοὺς μεγαλογαιοκτήμονες τῆς Μ. Ἀσίας, ὥστε νὰ ὑπάρχει ἕνας ἐμφύλιος πόλεμος. Οἱ γαιοκτήμονες τῆς Ἀνατολῆς ἄλλοτε διεκδικοῦσαν τὸν θρόνο καὶ ἄλλοτε ἢ διαρκεῖς καταπίεζαν τοὺς ἐλεύθερους χωρικοὺς μικροκαλλιεργητές, ὥστε μὲ ἀκριβοπληρωμένα δάνεια ἐξαγόραζαν τὴ γῆ τῆς, προκαλώντας ἀφόρητη ἀδικία, ὥσπου οἱ δουλοπάροικοι σχεδὸν χωρικοὶ νὰ περιμένουν τοὺς Τούρκους ὡς ἀπελευθερωτὲς καὶ τὸν ἐξισλαμισμὸ ὡς τρόπο ἐπιβιώσεως.
- Κοντὰ σ’ αὐτὰ ἐπίσκοποι, ὅπως μνημονεύουν οἱ ἱστορικοὶ (Ἀ. Βακαλόπουλος) καὶ καταγγέλλει ὁ Ἅγιος Μάξιμος Γραικὸς (1470-1556 μ.Χ.) ἀγόραζαν τὸ «ἀξίωμά» τους, δὲν πήγαιναν στὶς ἕδρες τους νὰ μορφώσουν τοὺς πιστοὺς καὶ νὰ καταγγείλουν τοὺς ἀδικητές ἐμπόρους ἢ γαιοκτήμονες κι ἀκόμα κάποιοι ζοῦσαν σὰν φεουδάρχες ὡς κοσμικοὶ ἄρχοντες, ποὺ ἀντὶ νὰ καταγγείλουν τὴν ἀδικία, οἱ ἴδιοι «ἔπιναν τὸ αἷμα τῶν φτωχῶν» κατὰ τοὺς προφῆτες. Αὐτοὶ ἦσαν μιὰ μερίδα τῶν ἐπισκόπων, ὄχι ὅσοι θυσιάζονταν γιὰ τὸ ποίμνιο τούς, δίνοντας τὸ παράδειγμα τῆς ἀντίστασης στὴ δοκιμαζόμενη Ἐκκλησία τῆς Μ. Ἀσίας.
Γ. Ὁ ἱστορικὸς Βρυώνης
Ἰδοὺ τί γράφει ὁ ἱστορικὸς Βρυώνης στὴν Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους (τ. Θ΄, σ’. 316 κ.ἐ.) γιὰ τὰ συμβάντα καὶ τὶς ἐξελίξεις τοῦ Μικρασιατικοῦ Ἑλληνισμοῦ, ποὺ ἔφθασε σὲ κρίσιμη παρακμὴ καὶ σταδιακὴ ἐξαφάνιση. Τὰ παραπάνω καὶ ὅσα θὰ μνημονευτοῦν ἀποσπασματικὰ ὡς παράρτημα στὴ συνέχεια προέκυψαν ἀπὸ μακροχρόνιες ἔρευνες τοῦ ἰδίου ποὺ κατέγραψε στὸ μνημειῶδες ἔργο του: Σπ. Βρυώνη, 1996, Ἡ παρακμὴ τοῦ Μεσαιωνικοῦ Ἑλληνισμοῦ (11ος-15ος αἰώνας), Ἀθήνα, Εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ.
Ἀ. Κουρταλίδης
