Η 19η Μαΐου 1919 ως επίσημη μέρα μνήμης της Ποντιακής Γενοκτονίας βρίσκεται περίπου στη μέση του διαστήματος (μεταξύ 1914-1923) που κάλυψε η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου με τα 353 χιλιάδες θύματα.
- Το κίνημα των Νεοτούρκων ήταν αυτό που έφερε μια εθνικιστική τροπή στα πράγματα της γείτονος χώρας και την έβγαλε από το “Μεσαίωνα” προς τη Νεωτερικότητα.
- Η “εθνική αφύπνιση” των Νεοτούρκων ήταν σύμφυτη προς αυτή την μετάβαση. Πιο μπροστά, προφανώς υπό όρους υποτέλειας, το οθωμανικό κράτος έκανε ανεκτή την ύπαρξη των χριστιανικών πληθυσμών -μάλιστα υπήρχαν τα αντίστοιχα μιλλέτια που κυβερνούσαν αντίστοιχοι ηγέτες, όπως ο Πατριάρχης ως Μιλλέτ Μπασή το Ρουμ Μιλλέτ- διότι δεν είχε λογική εθνικιστική. Ο Αβδούλ Χαμμίτ, ο Σουλτάνος που ξεκίνησε τη γενοκτονία των Αρμενίων, απορρίφθηκε από τους ομοθρήσκους του ως “καταραμένος”. Η Νεωτερικότητα έχει προφανώς πολύ περισσότερο ελαστική ηθική.
- Οι Νεότουρκοι με προεξάρχοντα τον Κεμάλ Ατατούρκ δεν είχαν ασιατική ή θρησκευτική αλλά ευρωπαϊκή παιδεία. Οι ενέργειές τους ως ένα βαθμό οφείλονται στην “αφύπνιση” που τους έγινε από Γερμανούς. Έτσι κατανοείται και η αποστροφή ίσως του Φώτη Κόντογλου προς την Ευρώπη, που θεωρούσε πονηρή και υποκριτική, σε σχέση με την Ασία, που (τουλάχιστον) είχε μπέσα και καρδιά.
- Όπως και αν δει κανείς την εκστρατεία της Μικρασίας που επιχειρήθηκε επί κυβέρνησης Βενιζέλου, είναι γεγονός ότι ο ποντιακός ελληνισμός είχε συνείδηση ρωμέικη και ελληνική και επιθυμούσε και αγωνιζόταν σφόδρα για την ελευθερία και την ανεξαρτησία του, την οποία και δικαιούνταν.
- Χαρακτηριστική μορφή του ποντιακού ελληνισμού ο Χρύσανθος Τραπεζούντος, που μνημονεύει η Διδώ Σωτηρίου σε βιβλίο της για το θέμα. Ο Χρύσανθος προκάλεσε πολύ αργότερα τους Γερμανούς κατακτητές να τον κρεμάσουν αντί να τους ορκίσει και ταυτόχρονα μίλησε για τον “κομμουνισμό της αγάπης”, που, όπως έλεγε, διδάσκουν οι Πατέρες της Εκκλησίας.
- Ο ποντιακός ελληνισμός πραγματικά, με αυτή την τραγική και εγκληματική αφορμή, συνεισέφερε τα μέγιστα για την αναγέννηση του ελλαδικού ελληνισμού.
