Με ευκαιρία την ημέρα μνήμης του Ολοκαυτώματος των Ευρωπαίων Ρομά, ο νεοϊδρυθείς αθλητικός και πολιτιστικός σύλλογος «Ρομανί Σέζι» διοργάνωσε στο 5ο διαπολιτισμικό σχολείο Δενδροποτάμου Θεσσαλονίκης στις 2 του περασμένου Αυγούστου εκδήλωση με ομιλητές τους Ιωάννη Μάντζα (Ρομ-πολιτικό επιστήμονα) Σπύρο Μαρκέτο (ιστορικό-επίκουρο καθηγητή ΑΠΘ) και Πωλ-Ισαάκ Χάγουελ (μέλος της επιτροπής για τη γενοκτονία των Ρομά-IHRA).
Ο κ. Χάγουελ, με αφορμή το σημείωμά μας για το Ολοκαύτωμα των Ρομά στο προηγούμενο φύλλο (στήλη μποφόρ), μας απέστειλε την ομιλία του: 

Αξιότιμη Γενική Πρόξενε της ΟΔΓ Κυρία Sybilla Bendig
Αξιότιμε Δήμαρχε κύριε Λάζαρε Κυρίζογλου
Αξιότιμη Κυρία Γιαννούλα Μαγγά, Πρόεδρε της Ένωσης Γυναικών Ρομά Δενδροποτάμου
Αξιότιμε Κύριε Στέφανε Καραφυλλίδη της Ρομάνι Σέζι
Αξιότιμες Κυρίες / Αξιότιμοι Κύριοι,
αγαπητές φίλες και φίλοι
Καλημέρα σας,
Η Γενοκτονία – το Ολοκαύτωμα – των Ρομά Ονομάζομαι Πωλ Χάγουελ (1) και είμαι γιός επιζώντα διαφόρων Στρατοπέδων. Είμαι πολύ συγκινημένος που βρίσκομαι σήμερα ανάμεσά σας, έστω και διαδικτυακά, για να τιμήσω μαζί σας τη μνήμη και την ανάμνηση των δολοφονηθέντων συνανθρώπων μας κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Θεωρώ ελάχιστη υποχρέωσή μου να ευχαριστήσω δημόσια τη Γενική Πρόξενο Κυρία Σύμπιλλα Μπέντιχ για την πρωτοβουλία της να τιμήσει και να χαιρετίσει την εκδήλωση. Συγχαίρω τη Ρομάνι Σέζι για την οργάνωση αυτής της εκδήλωσης και ευχαριστώ τους κυρίους Καραφυλλίδη, Μπάκα, και Μάντζα για την τιμή που μου έκαναν να με προσκαλέσουν.
Οι προλαλήσαντες αγαπητοί Ιωάννης Μάντζας και Σπύρος Μαρκέτος κάλυψαν την ιστορική πορεία αιώνων των Ρομά από τις απαρχές μέχρι και τη παραμονή του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Το μεγάλο γεγονός στην Ιστορία αυτού του λαού είναι η
Γενοκτονία, η φυσική εξόντωση ενός σημαντικού ποσοστού του τότε πληθυσμού με διάφορους τρόπους και μέσα. Ποιό ήταν το
έγκλημα αυτών των ανθρώπων; Απλά ήταν Ρομά ή στην καθομιλουμένη της εποχής τσιγγάνοι, γύφτοι. Ο όρος Ολοκαύτωμα (2) παραπέμπει σε γενοκτονία της οποίας η αιτία είναι μόνον η εθνική, θρησκευτική ή άλλη καταγωγή των διωκόμενων και όχι έσχατη τιμωρία για τυχόν κάποιες κολάσιμες πράξεις. Η ετήσια ημέρα μνημόνευσης έχει οριστεί να είναι η 2α Αυγούστου: το βράδυ εκείνης της μέρας, το 1944, στο Στρατόπεδο Μπιρκενάου, οι φρουροί διέλυσαν το λεγόμενο Τζιγκόινερ Λάγκερ ή Τσιγγάνικο Στρατόπεδο και δολοφόνησαν όλες και όλους τις/τους έγκλειστες/ους οι οποίες/οι είχαν απομείνει. Σχεδόν 3000 ψυχές εξοντώθηκαν στους θαλάμους αερίων του ανωτέρω Στρατοπέδου και τα σώματά τους κάηκαν στα κρεματόρια.
Οι εξοντωθέντες Ρομά στο Ολοκαύτωμα υπολογίζονται από 250000 έως 500000. Άλλες πηγές ανεβάζουν τον αριθμό έως 1500000.
Βέβαια ο αριθμός των θυμάτων δεν μεταβάλλει τη βαρύτητα του εγκλήματος. Επίσης, το τι υπέφεραν οι άνθρωποι αυτοί στα διάφορα Στρατόπεδα, διότι δεν εκτοπίστηκαν μόνο στο Άουσβιτς–Μπιρκενάου, μπορεί μεν να οξύνει το ειδεχθές του εγκλήματος αλλά το γεγονός παραμένει το ίδιο. Η ανάμνηση του Ολοκαυτώματος δεν είναι, και δεν πρέπει να είναι, ένας μηχανισμός παραγωγής οίκτου.
Η ίδια η εξόντωση αποτελεί την κορυφή ή κορύφωση του Ολοκαυτώματος και όχι την πεμπτουσία του. Η σημερινή μέρα λοιπόν προσφέρεται και αποτελεί αφορμή για να θυμηθούμε και να θυμίσουμε το πως φτάσαμε στην ολική καταστροφή, στο Σαμουνταριπέν. Να κατανοήσουμε τις γενεσιουργές αιτίες.
Εφόσον υπάρχει ακόμη και σήμερα ρατσισμός εναντίων των Ρομά ή, για άλλους Αντιτσιγγανισμός, στα Αγγλικά Antigypsyism, τότε το
Ολοκαύτωμα ή τα απόνερά του δεν έχει τελειώσει. Η εγρήγορση πρέπει να είναι συνεχής. Η κοινωνία οφείλει να ευαισθητοποιηθεί.
Αυτό επιτυγχάνεται με τα 3 πι: παιδεία, παιδεία, παιδεία. Έχει επίγνωση η ευρύτερη κοινωνία μας της συντελεσθείσας γενοκτονίας; Ακόμη περισσότερο, έχει επίγνωση της ιδιαίτερης ιστορίας των Ρομά Ελλήνων; Πόσο αναφέρονται τα σχολικά βιβλία στην Ιστορία των Ρομά και στη Γενοκτονία των Ρομά; Τα ανωτέρω είναι, και πρέπει να είναι, αναπόσπαστο κομμάτι της Ελληνικής
Ιστορίας.
Το φετινό Φεβρουάριο κυκλοφόρησε η τελική μελέτη με τίτλο H Παρουσία–παρουσίαση των Ρομά στα Ευρωπαϊκά Προγράμματα
Σπουδών και στα Σχολικά Εγχειρίδια, μια αναφορά από κοινού την (3) οποία παρήγγειλε το Συμβούλιο της Ευρώπης στο Ινστιτούτο
Γκέοργκ Έκερτ και στο Κεφάλαιο Παιδείας Ρομά [Roma Education Fund]. Ο κύριος συνεργάτης–συγγραφέας μας είχε παρουσιάσει τα
συμπεράσματα της έρευνας στην Επιτροπή για τη Γενοκτονία (3) των Ρομά στο Λουξεμβούργο τον Δεκέμβριο του 2019. Δεν γνωρίζω τους λόγους, αλλά και τότε και τώρα, η χώρα μας απουσιάζει. Εικάζω ότι η αναφορά σε Ρομά στα σχολικά βιβλία πρέπει να είναι ουσιαστικά ανύπαρκτη. Πιστεύω ότι η απουσία αναφοράς οφείλεται σε άδολη αμέλεια αλλά το γεγονός παραμένει. Καθίσταται επιτακτική η ανάγκη εμπλουτισμού των σχολικών βιβλίων με κεφάλαια για την ιστορία όλων των επιμέρους αριθμητικά μειονοτικών ομάδων συμπολιτών μας όπως λ.χ. οι Ρομά (4). Η έκθεση των παιδιών στο διαφορετικό οδηγεί και στην αυτογνωσία και στην κατανόηση του γείτονα, του κακώς αποκαλούμενου άλλου – διότι ο άλλος είναι άλλος για τον άλλο – χωρίς πρόθεση λογοπαίγνιου. Η
αναγκαιότητα της παιδείας σήμερα, όσο ποτέ άλλοτε, καταδεικνύεται από τις αρκετά συχνές εκφάνσεις διακρίσεων, προκαταλήψεων απέναντι σε κάποιους συμπολίτες μας και, το χειρότερο, σιωπηλά τις ανεχόμαστε και δεν διαμαρτυρόμαστε.
Γενικά στην Ευρώπη, αλλού λιγότερο αλλού περισσότερο, είναι ακόμη εμφανής η προκατάληψη που τρέφει μεγάλη μερίδα της κοινωνίας και, σε κάποιες περιπτώσεις, τα ίδια τα κράτη προς τους Ρομά συμπολίτες μας.
Πως όμως γεννήθηκε αυτή η προκατάληψη η οποία, σε μεγάλο βαθμό, οδήγησε στα τραγικά γεγονότα στη διάρκεια του πολέμου;
Η αρχή ήταν η νομαδική ζωή την οποία διήγε μεγάλο μέρος των Ρομά καθώς και μη Ρομά, οι αποκαλούμενοι ταξιδευτές.
Βιοπορίζονταν πουλώντας διάφορα αντικείμενα που κατασκεύαζαν ή εμπορεύονταν, ή και προσφέροντας υπηρεσίες. Λόγω της συνεχούς μετακίνησής τους ο γενικός πληθυσμός, σε πολλές χώρες, άρχισε να εξισώνει τον νομαδικό τρόπο ζωής τους με άστεγους
περιπλανώμενους και, κατ’ επέκταση, ότι ρέπουν προς την παρανομία και γι’ αυτό δεν γινόταν αποδεκτός. Τολμώ να πω ότι ίσως ακόμη από φθόνο! Σίγουρα δεν ήταν πλούσιοι αλλά δεν ενοχλούσαν κανένα.

Η βιομηχανική επανάσταση όμως άλλαξε όχι μόνον τα κοινωνικά πρότυπα εις βάρος των νομάδων αλλά και απαξίωσε τις όποιες υπηρεσίες και προϊόντα προσέφεραν οι Ρομά. Το αποτέλεσμα ήταν περαιτέρω περιθωριοποίηση και ανέχεια. Το ότι μεγάλο μέρος της κοινωνίας απεχθάνονταν τους Ρομά ήταν φανερό. Παράλληλα, και οι Ιουδαϊκής καταγωγής κάτοικοι της Ευρώπης ήταν δέκτες ενός αέναου Αντιιουδαϊσμού ο οποίος για αιώνες ήταν θρησκευτικός. Τι συνέβη όμως ώστε οι Ρομά και οι Εβραίοι να μπουν στο ίδιο “τσουβάλι”;
Προς το τέλος του 19ου αιώνα θεριεύει σε αρκετά κράτη ο “επιστημονικός” ρατσισμός (από το ιταλικό razza = φυλή). Δεν αρκούν πια οι απλές προκαταλήψεις, ο στόχος είναι πλέον η συστηματοποίηση των διακρίσεων και η θεσμική αποπομπή από τον κοινωνικό ιστό διαφόρων ομάδων οι οποίες δεν είναι αρεστές. Την “νομιμοποίηση” των ανωτέρω την επιτυγχάνουν με την επίκληση αυτής της ψευδοεπιστήμης. Δεν είναι του παρόντος η ανάλυση των αιτών και των λόγων αλλά παραθέτω τα αποτελέσματα της εφαρμογής μιας ρατσιστικής πολιτικής. Για μεν τους Ρομά οι κοινωνικές συνήθειες και ο τρόπος ζωής τους μετουσιώνονται σε ειδοποιά στοιχεία φυλής τα οποία δε συνάδουν με αυτά της ανώτερης. Τώρα οι Ρομά αποτελούν μια κατώτερη φυλή με ότι αυτό συνεπάγεται. Όσο για τους Εβραίους πολύ απλά μετουσιώθηκε ο θρησκευτικός Αντιιουδαϊσμός σε φυλετικό Αντισημιτισμό.
“Ξαφνικά” oι Εβραίοι έγιναν φυλή, και αυτή κατώτερη. Τη δεκαετία του 30 του περασμένου αιώνα και αρχής γενομένης με την άνοδο στην εξουσία των Εθνικοσοσιαλιστών τα προσχήματα δεν κρατούνται πλέον. Νομοθετούνται μέτρα τα οποία αποδομούν και περιορίζουν την όποια κοινωνική, επαγγελματική, οικονομική και άλλη ζωή των Εβραίων με την ίδια νομοθεσία να ισχύει συνήθως
και για τους Ρομά. Λόγω της ιδιαιτερότητας των Ρομά εγκρίθηκαν και ειδικά για αυτούς διατάγματα όπως λ.χ. αυτό του Ράιχσφυρερ
ΕςΕς Χάινριχ Χίμλερ με τίτλο “Καταπολέμηση της Τσιγγάνικης Μάστιγας [Πανούκλας]” της 8ης Δεκεμβρίου 1938, Bekämpfung der
Zigeunerplage.

Από το 1937, με το πρόσχημα της πρόληψης τέλεσης εγκληματικών πράξεων, άρχισαν οι συλλήψεις Ρομά οι οποίοι εκ προοιμίου
θεωρούνταν και είχαν χαρακτηριστεί ως αντικοινωνικά και κακοποιά στοιχεία. Τους ενέκλεισαν σε διάφορα τοπικά στρατόπεδα αλλά και πολλούς στο Νταχάου. To 1938 & 1939 πολλοί μεταφέρθηκαν στα άλλα μεγάλα Στρατόπεδα όπως λ.χ. το πούχενβαλντ. Με την έναρξη του πολέμου την 1η Σεπτεμβρίου 1939 και την κατάκτηση εδαφών άρχισε η εκτόπιση Ρομά και Σίντι σε κατεχόμενες χώρες για εγκλεισμό σε Γκέτο όπως λ.χ. αυτά της Βαρσοβίας5 και του Γούντς. Στα κατά τόπους Γκέτο συνυπήρχαν σε αρκετές περιπτώσεις υπογκέτο Ρομά ή, με την ορολογία της εποχής, Τσιγγάνικο – Zigeuner ή Gypsy. Αυτό κράτησε μέχρι τις 16 Δεκεμβρίου 1942 όταν ο Χίμλερ διέταξε την εκτόπιση των Ρομά και Σίντι στο Στρατόπεδο Εξόντωσης και Συγκέντρωσης Άουσσβιτς & Μπιρκενάου. Η μοίρα αυτών των ανθρώπων είχε πλέον σφραγιστεί.
Ήδη Ρομά πέθαιναν από κακουχίες στα Γκέτο και άλλες εξοντώσεις λάμβαναν χώρα. Από την 22α Ιουνίου 1941 και μετά, με την εισβολή των στρατευμάτων στη Σοβιετική Ένωση ακολουθούν κατά πόδας οι ειδικές μονάδες, αϊνζάτσγκρούπεν, σκοπός των οποίων ήταν η εξόντωση Εβραίων, Ρομά, και Κομισάριων. Το μακελειό είναι απερίγραπτο.
H εξόντωση ή εκτόπιση προς εξόντωση των Ρομά των διαφόρων κρατών υπό κατοχή ή των φίλα προσκείμενων προς τον Άξονα δεν
ακολούθησε μια συγκεκριμένη διαδικασία. Υπήρξαν περιπτώσεις όπου δεν έλαβε χώρα απόπειρα εξόντωσης ή εκτοπισμού. Η
Φιλανδία φίλα προσκείμενη και η Βουλγαρία μέλος του άξονα δεν πείραξαν τους Ρομά. Ο σχεδόν αμελητέος αριθμός των Ρομά στη
Δανία δεν πειράχτηκε. Οι Ρομά στην υπό κατοχή Ελλάδα επίσης δεν πειράχτηκαν. Ανέκδοτες πληροφορίας αναφέρουν ότι είχε
δημιουργηθεί ένα Στρατόπεδο στη Σίνδο ή κάπου εκεί και ότι είχαν εγκλείσει Ρομά για να τους εκτοπίσουν αλλά δεν ραγματοποιήθηκε
ο εκτοπισμός.
Αντίθετα η εξόντωση των Ρομά στη Σερβία (6) ήταν άμεση, ολοκληρωτική και, σε μεγάλο βαθμό, οι θύτες ήταν Σέρβοι συνεργάτες. Στο Ανεξάρτητο Κράτος της Κροατίας σχεδόν όλοι εξοντώθηκαν στο διαβόητο για τη βαναυσότητα των φρουρών του Στρατόπεδο Γιασένοβατς(7). Ο οργανισμός του ομώνυμου μνημείου μπόρεσε να ταυτοποιήσει τουλάχιστον 16000 Ρομά θύματα εκ των
οποίων πάνω από το ένα τρίτο παιδιά. Στο Προτεκτοράτο της Βοημίας και Μοραβίας, σημερινή Τσεχία, πολλοί άφησαν την τελευταία τους πνοή στο διαμετακομιστικό Στρατόπεδο στο Λέτυ καθώς και στο Χοντονίν, φρουρούμενοι μάλιστα από Τσέχους. Το ίδιο επαναλήφθηκε στο Κόμαρον της Ουγγαρίας. Ρομά από την Γαλλία και το Βέλγιο εξοντώθηκαν στο Άουσσβιτς. Από την Ολλανδία έχουμε την εμβληματική φωτογραφία της μικρής Άννας Μαρίας – Σέττελα – Σστάινμπαχ η οποία εκτοπίστηκε από το Βέστερμπορκ στο Άουσσβιτς την 19η Μαΐου 1944. Την ίδια διαδρομή ακολούθησαν και η Άννα Φρανκ και η οικογένειά της. Η Σέττελα  ολοφονήθηκε στους θαλάμους αερίων τη νύχτα της 2ας Αυγούστου μαζί με την μητέρα της και τα αδέλφια της. Στην Ρουμανία ο δικτάτορας  Αντονέσκου διέταξε την εκτόπιση 25000 Ρουμάνων Ρομά σε στρατόπεδα στην Υπερδνειστερία. Από τις κακουχίες πέθαναν πάνω από 11000.
Τι ακολούθησε όμως τη διαταγή του Χίμλερ τη 16η Δεκεμβρίου 1942; Στις αρχές του 1943 πάνω από 23000 Σίντι και Ρόμα εκτοπίστηκαν στο Άουσβιτς και τους ενέκλεισαν στο Τσιγγάνικο Υποστρατόπεδο.
Ως προς την μεταχείρισή τους εξομοιώθηκαν με τους Εβραίους με ότι αυτό συνεπαγόταν. Γίνονταν “επιλογές” κατά καιρούς και οι
επιλεγμένοι/ένες κατέληγαν στους θαλάμους αερίων. Ο Ιωσήφ Μέκγελε είχε πρώτης τάξης υλικό για τα “επιστημονικά” πειράματά
του. Έτσι φτάνουμε στις 16 Μαΐου 1944 όταν οι ιθύνοντες του Στρατοπέδου αποφάσισαν ότι ήταν πλέον καιρός να “ξεμπερδεύουν” μια και καλή με τους Ρομά. Για κακή τους τύχη όμως οι Ρομά γνώριζαν τα σχέδιά τους και τους απώθησαν. Εκ του πονηρού οι φρουροί υποχώρησαν και σχεδίασαν πιο προσεκτικά την τελική εξόντωση. Με επιλογές και προσχήματα εκτόπισαν κατά τη διάρκεια της άνοιξης και του θέρους γύρω στους 3000 ικανούς Ρομά σε άλλα Στρατόπεδα προς εργασία. Στο Υποστρατόπεδο έμειναν ουσιαστικά μόνο γυναικόπαιδα και ανήμποροι. Έτσι την  (7) αποφράδα νύχτα της 2ας Αυγούστου ολοκλήρωσαν το δολοφονικό “έργο” τους, την τελευταία πράξη πριν την αυλαία.
Το συμπέρασμα στο οποίο έχω καταλήξει εδώ και καιρό είναι ότι η χρονική απόσταση θεσμοθετημένων διακρίσεων, διώξεων, περιθωριοποίησης και άλλων προσκομμάτων στην κοινωνική, οικονομική και άλλων στοιχείων της ζωής κάποιων ανθρώπων από το
το να μετουσιωθούν σε γενοκτονική πράξη είναι πολύ βραχεία. Η παρουσία όλων μας εδώ σήμερα δηλώνει και τη βούλησή μας να
μην επιτρέψουμε ποτέ να μας υποδουλώσουν με ή για οιανδήποτε αιτιολογία. Την παρακαταθήκη αυτή μου άφησε ο πατέρας μου Λεών. Κοιτάμε και προχωράμε μπροστά πατώντας γερά στα θεμέλια της μνήμης και της ανάμνησης.
Σας καταστώ κοινωνούς στο ότι ο κύριος στόχος της Γερμανικής Προεδρίας της IHRA στο έτος που διανύουμε είναι να υιοθετήσει η
Συμμαχία έναν ορισμό εργασίας για τον Ρατσισμό εναντίον των Ρομά. Η χώρα μας υποστηρίζει πλήρως και με θέρμη την πρωτοβουλία αυτή.
Τελειώνοντας, πιστεύω, και είναι το ευκταίο, ότι για τους συμπολίτες μου Ρομά Έλληνες η Συνταγματική Επιταγή της ισότητας όλων των Ελλήνων και η αυτονόητη ενσωμάτωσή τους στον Εθνικό κορμό, θα μετουσιωθεί πλήρως σε πράξη το 2021,
γενέθλιο έτος της Εθνικής μας Παλιγγενεσίας (8).
Najis tumenge!
Σας ευχαριστώ και να τους θυμόμαστε πάντα.

Αναφορές και Βιβλιογραφία
1 Πωλ Ισαάκ Χάγουελ
2 Πωλ Χάγουελ, Το Ολοκαύτωμα σε Ελλαδικό και Τοπικό πλαίσιο: Μνήμη, Μετάδοση της
Μνήμης, Παιδεία και Εκπαίδευση, Μέσα Ενημέρωσης, Πολιτεία, Συνέδριο, “Το Ολοκαύτωμα στη Θεσσαλονίκη”, Θεσσαλονίκη, 18 Οκτωβρίου 2012.
Πωλ Χάγουελ, H Ιστορία των Εβραίων της Θεσσαλονίκης και το Ολοκαύτωμα _ (στο Ελληνικό και Διεθνές Άλμανακ 2008), Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων, σελίδες 742-748, Αθήνα, 2008.

3 Πωλ Χάγουελ, Η Διεθνής Συμμαχία για την Ανάμνηση του Ολοκαυτώματος-IHRA – Επιτροπή για τη Γενοκτονία των Ρομά -IHRA Οι Ρομά και η Γενοκτονία των Ρομά, Σχολείο Δεύτερης Ευκαιρίας Δενδροπόταμος (Διευθυντής κύριος Παναγιώτης Ανανιάδης), 12 Δεκεμβρίου 2019
4 Council of Europe, Committee of Ministers Recommendation CM/Rec(2020)2 of the Committee of Ministers to member States on the inclusion of the history of Roma and/or Travellers in school  curricula and teaching materials (Adopted by the Committee of Ministers on 1 July 2020 at the 1380th meeting of the Ministers’ Deputies) το κείμενο περιέχει και αυτήν την πρόταση: Bearing in mind the Declaration of the Stockholm International Forum on the Holocaust of January 2000, and the work of the International Holocaust Remembrance Alliance (IHRA) in promoting research, education and remembrance of the persecution of Roma during the Holocaust;
5 Karolina Wróbel, The Roma Inside the Warsaw Ghetto’s Walls, Czas Kultury – Kwartalnik społeczno-kulturalny / English 6/2009, σελίδες 92-103, Poznań. Για περαιτέρω πληροφορίες σχετικές με το Γκέτο της Βαρσοβίας δέστε εδώ1,
εδώ2, και εδώ3.

6 Milovan Pisarri, THE SUFFERING OF THE ROMA IN SERBIA DURING THE HOLOCAUST, Rosa Luxemburg Stiftung Southeast Europe, 184 σελίδες, 2014, Βελιγράδι
7 Πωλ Χάγουελ (προσκεκλημένη ομιλία), Jasenovac in Context and Perspective: Lessons for the 21st Century, Legacies of the Past Two [με υπερσύνδεσμο για τα πλήρη πρακτικά], The Proceedings – Sixth International Conference on Jasenovac – Genocide and Crimes of the Independent State of Croatia (NDH) Against Serbs, Jews and Roma in World War II, Banja Luka, 19 Μαΐου 2014.
8 Πωλ Χάγουελ, Πώς η Ελλάδα αντιμετωπίζει & διαχειρίζεται το Παρελθόν της, Comparing Genocide and Mass Atrocities, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης & Mémorial de la Shoah, Θεσσαλονίκη, 13-14 Δεκεμβρίου 2018. 9 Επιπλέον αναφορές υπάρχουν με υπεσυνδέσμους (hyperlinks) στις διαφάνειες της παρουσίασης PowerPoint

Ο Πωλ Ισαάκ Χάγουελ γεννήθηκε στην Αθήνα το 1950. Δίδαξε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο (Τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών & ΜΗΥ) τα μαθήματα «Θεωρία & Τεχνολογία Ολοκληρωμένων Κυκλωμάτων»& «Προχωρημένα Κεφάλαια Φυσικής» [Κβαντομηχανική και Ολογραφία] και στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, Μπέρκλεϋ «Εισαγωγή στην Ηλεκτροτεχνία». To 1995 ήταν Επισκέπτης
Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, Μπέρκλεϋ. Είναι ερευνητής του Ολοκαυτώματος και έχει δημοσιεύσει πρωτότυπες
εργασίες στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό. Έχει δώσει προσκεκλημένες διαλέξεις για το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα και στο Εξωτερικό. Ο πατέρας του Λεών πολέμησε στο Αλβανικό μέτωπο και τραυματίστηκε ελαφρά. Είναι επιζών του Άουσσβιτς–Μπιρκενάου (Αριθμός Στρατοπέδου KL–118633). Η μητέρα του Υβέτ Μπεράχα σώθηκε χάρη στις ενέργειες δυο Χριστιανών Ελληνίδων, της Δανάης Καδόγλου Παυλίδου και της Ζωής Φολερού Μώρου (Δίκαιες των Εθνών 1999, Yad Vashem Ιερουσαλήμ).
Από το 2013 είναι μέλος της Ελληνικής Εθνικής Αντιπροσωπείας στη Διεθνή Συμμαχία για την Ανάμνηση του Ολοκαυτώματος [International Holocaust Remembrance Alliance – IHRA], μέλος της Ακαδημαϊκής Ομάδας Εργασίας [AWG] και μέλος της Επιτροπής για τη Γενοκτονία των Ρομά.