Του Δημητρίου Ν. Μόσχου

Η μετάσταση του πεφιλημένου μας παπα-Γιώργη, πενθούσα ομήγυρις, δίδει απόλυτη κυριολεξία και απόλυτη βαρύτητα στη στερεοτυπική έκφραση που συχνά χρησιμοποιούμε σε τέτοιες περιπτώσεις: ναι, από σήμερα η νεοελληνική θεολογία και ο εκκλησιαστικός λόγος είναι πραγματικά φτωχότεροι. Η παρουσία και το έργο του δασκάλου και συναδέλφου μας μάς πλούτιζε και μας ζέσταινε διαρκώς και ειδικά στην οικογένεια της Θεολογικής Σχολής μέχρι τώρα, πολλά χρόνια από τότε που τον αποχαιρετήσαμε στην αφυπηρέτησή του, τότε που μας είπε, χαριτολογώντας, ότι είχε την ευκαιρία εκεί να ακούσει έτι ζών τα λόγια πρόπεμψης και τιμής, τέτοια που θα του απευθύνουμε και τώρα, σκυθρωποί όμως απέναντι στο του θανάτου μυστήριο, αντίθετα απ’ ό,τι τότε.

Ο Γεώργιος Μεταλληνός γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Κέρκυρα το 1940. Σπούδασε Θεολογία ως πρώτος εισαχθείς στην τροφό Σχολή μας από το 1958 έως το 1962 και Φιλολογία από το 1964 έως το 1967 στο Παν/μιο Αθηνών. Από το 1965, οπότε και νυμφεύθηκε την ομότεχνη και συνοδοιπόρο του Βαρβάρα Καλογεροπούλου, προσελήφθη Βοηθός στην τότε Εδρα Πατρολογίας (υπό τον Κωνσταντίνο Μπόνη) και το 1969 μετέβη στα Πανεπιστήμια Βόννης και Κολωνίας, όπου διήκουσε μαθήματα σχετικά με την ειδίκευσή του και συνάντησε τη δυτική θεολογία στην πηγή της. Με τη χειροτονία του το 1971 εκδηλώνεται και μια άλλη πλευρά της δράσης του που θα τον χαρακτηρίσει μέχρι τέλους: το κοινωνικό και ποιμαντικό έργο κοντά στον μετανάστη εργάτη, τον προσερχόμενο στην Ορθοδοξία Γερμανό, το φοιτητή αργότερα στην Αθήνα, υπέρ της δημοκρατίας και του Ευαγγελίου για μια δικαιότερη κοινωνία με βάση και τα διδάγματα από την Ορθόδοξη Παράδοση κατά την Τουρκοκρατία. Αφού γύρισε στην Ελλάδα, αναγορεύθηκε Διδάκτωρ Θεολογίας του Παν/μίου Αθηνών το 1978 και ταυτόχρονα Διδάκτωρ Φιλοσοφίας του Παν/μίου Κολωνείας. Οι δύο διατριβές του «Το ζήτημα της μεταφράσεως της Αγίας Γραφής εις την νεοελληνικήν κατά τον ΙΘ΄ αιώνα» (Αθήνα 1977) και «Βικεντίου Δαμοδού, Θεολογία Δογματική κατά συντομίαν. Προλεγόμενα-Κριτική έκδοση-Σχόλια» (Κολωνία, δακτυλ. 1980) θα τον χαρακτηρίσουν και σαν ερευνητικό πεδίο (τη μεταβυζαντινή και νεώτερη Εκκλησία και θεολογία) και σαν μέθοδο, δηλαδή την ακάματη έρευνα στα αρχεία. Από μόνιμος Επιμελητής το 1979, τοποθετήθηκε Λέκτορας το 1982, εξελέγη Επίκουρος Καθηγητής το 1985, Αναπληρωτής το 1990 και πρωτοβάθμιος το 1995 στο γνωστικό αντικείμενο «Ιστορία και Πνευματικός Βίος της Εκκλησίας της Ελλάδος από της Αλώσεως μέχρι σήμερα», διδάσκοντας από το 1988 έως το 2007 και Ιστορία και Θεολογία της Λατρείας μαζί με άλλα μαθήματα του αντικειμένου του. Μέχρι την αφυπηρέτησή του διετέλεσε Διευθυντής του Ιστορικού Τομέα και Κοσμήτορας της Θεολογικής Σχολής μας από το 2004 έως το 2007, κοσμώντας πραγματικά τη Σχολή με διοργάνωση εκδηλώσεων, συμμετοχή σε προγράμματα και αγώνες για το μέλλον και το κύρος των Θεολογικών Σχολών. Ταυτόχρονα, υπήρξε μέλος πολλών Ενώσεων και επιστημονικών εταιρειών, ενώ ανέπτυξε πλούσια ποιμαντική δραστηριότητα στον πανεπιστημιακό Ναό του Αγίου Αντίπα στο χώρο της Οδοντιατρικής Σχολής. Το τελευταίο διάστημα ηγούνταν της επιστημονικής Επιτροπής που αποτελεί τον επιστημονικό-οργανωτικό βραχίονα της Ειδικής Συνοδικής Επιτροπής Πολιτιστικής Ταυτότητας στην οργάνωση των συνεδρίων της Εκκλησίας για το 1821, αντικαθιστώντας τον εκλιπόντα Κωνσταντίνο Σβολόπουλο.

Αυτή τη δύσκολη ώρα του αποχαιρετισμού δεν είναι καιρός να κάνουμε αποτίμηση του έργου του, διδακτικού και συγγραφικού, που ξεπερνά τις 600 δημοσιεύσεις και μπορεί να αναζητηθεί στην αναλυτική απόδοση της βιογραφίας και εργογραφίας του από τον συνάδελφο κ. Κων/νο Μπελέζο εξ ονόματος της Σχολής στην Επιστημονική Επετηρίδα της Σχολής μας. Μπορούμε όμως διαγραμματικά να επισημάνουμε ότι το νεύρο της ιστορικής σκέψης του μεταστάντος δασκάλου μας συγκροτούσε η τεκμηρίωση της επανεύρεσης του ιστορικού νήματος του νέου Ελληνισμού μέσα από το γόνιμο διάλογο με τη ζείδωρη εκκλησιαστική παράδοση της Τουρκοκρατίας και τη σθεναρή αλλά και δημιουργική αντιπαράθεση με την αποικιακή Δύση, τη «συλλογική μας μητρόπολη» όπως την είχε αποκαλέσει κάποτε ο Κωστής Μοσκώφ. Απότοκο αυτού ήταν το συνθετικό του έργο «Τουρκοκρατία: Οι Ελληνες στην Οθωμανική Αυτοκρατορία» (1988).

Το θεολογικό του νεύρο ήταν ακριβώς το άνοιγμα στη σωτηριολογική σημασία της Ορθόδοξης οργάνωσης του κοινού βίου μέσα από την άσκηση, την ενοριακή ζωή, την αγιοπνευματική εμπειρία, ως ιδεώδη απέναντι στην ατομοκεντρική κοινωνία του σήμερα. Ηταν η κοινωνική μετάφραση της λεγόμενης θεολογίας του 60 την οποία κυρίως (αλλά όχι αποκλειστικά) προσέλαβε με το έργο του Ιωάννη Ρωμανίδη και τον έφερε στο μέσον μιας μεγάλης στροφής στις ρίζες, που κυριάρχησε ως πρόταγμα στη δεκαετία του 80. Εντεύθεν και η δημιουργική του συμμετοχή στον Χριστιανομαρξιστικό διάλογο, και η γενικότερη παρουσία του στο δημόσιο χώρο.

Ενας δεύτερος παράγοντας στη συγκρότηση της σκέψης του παπα-Γιώργη ήταν η ενασχόλησή του με τον χώρο εκείνον που κατ’ εξοχήν ιστορικά, στη δύσκολη περίοδο της συγκρότησης του νέου Ελληνισμού, αναδείχθηκε από το έργο του ίδιου του δασκάλου ως το παράθυρο της πρόσληψης αλλά και της ανανέωσης της Ορθόδοξης παράδοσης: τα Επτάνησα. Το αρχείο των Τυπάλδων-Ιακωβάτων που εξέδωσε υποδειγματικά με τη σύζυγό του και βραβεύθηκε γι’ αυτό, η πληθώρα μελετών για την ανάπτυξη της Ιονίου Ακαδημίας, των πνευματικών ρευμάτων του 19ου αιώνα στα Επτάνησα και πολλά όμοια, συνετέλεσαν όχι μόνο στην ανάδειξη μιας υποφωτισμένης πλευράς της σύγχρονης νεοελληνικής ταυτότητας, αλλά και σε μια νέα κατανόηση της διαλεκτικής ανάμεσα στο πιστευόμενο δυτικόφερτο και το βαθύ Ορθόδοξο βίωμα της Ανατολής σ’ αυτή τη γεωγραφική περιοχή. Ταυτόχρονα, η θεολογική του ματιά αποτυπώθηκε σε πλειάδα θεολογικών έργων ανάμεσα στα οποία πρέπει να μνημονευθεί το εγχειρίδιο «Η θεολογική μαρτυρία της εκκλησιαστικής λατρείας» (Αθήνα 1995, 1996). Το έργο του εκτάθηκε εκτός από τη συγγραφή μονογραφιών και άρθρων και στην άχαρι για πολλούς αλλά απαραίτητη για τη θεολογία και την επιστήμη υπομνηματιστική, εκδοτική, σχολιαστική και μεταφραστική δραστηριότητα, που δείχνει συνάμα πόσο ανιδιοτελής επιστημονικά ήταν προκειμένου ένα σημαντικό έργο άλλου, παλαιού (Συνέσιος Κυρήνης, Αθανάσιος Πάριος αίφνης) ή νέου ξένου επιστήμονα να γίνει κτήμα του ελληνόφωνου ακαδημαϊκού κοινού. Θυμόμαστε όλοι π.χ. τις μεταφράσεις του Κριστόφ Maczewski, για την Οργάνωση Ζωή και του βασικού εγχειριδίου του G. Podskalsky για την Ελληνόφωνη θεολογία της εποχής της Τουρκοκρατίας.

Ο τρόπος του παπα-Γιώργη ήταν τρόπος μαχόμενος. Ανέδειξε την κοινωνικά κριτική διάσταση του Ευαγγελικού λόγου και τη διεκδίκηση του δικαίου με άρθρα και βιβλία για τους αγώνες των θεολόγων τη δεκαετία του 60, στη γενιά της οποίας ανήκε ως φοιτητής. Στρατεύθηκε στον αγώνα ενάντια στην αλλοτρίωση του δυτικού ατομοκεντρισμού αναδεικνύοντας την οικουμενικότητα του εν Εκκλησία Ελληνισμού, γι’ αυτό και αρνούνταν και πολεμούσε σθεναρά την κατηγορία του εθνικισμού. Η εκκλησιαστική του οικουμενικότητα και το ιδεώδες της αγιότητας τον έκανε να είναι αυστηρός αλλά ποτέ αφιλάνθρωπος. Με στίγμα πνευματικό, αλλά ποτέ μισαλλόδοξος. Ετοιμος να συζητήσει με όλους «δικούς» και «αντίθετους», ευπροσήγορος και με αίσθηση του χιούμορ και καλλιτεχνικές ανησυχίες (με λαμπρές επιδόσεις στη μουσική), σαν ολοκληρωμένος δάσκαλος και επιστήμονας, μας προειδοποιούσε πάντοτε να μην κάνουμε ιστορία με Tendenz (όπως μας το έλεγε Γερμανικά), δηλαδή να μην κάνουμε ιστορία μεροληπτική, διαστρεβλώνοντας τις πηγές.

Δοτικός στους νέους επιστήμονες, στην καθοδήγηση των διδακτορικών έδειχνε την έγνοια του, ακόμα και το τελευταίο διάστημα παρά τους περισπασμούς της ηλικίας και της κατάστασής του, να μην εμποδισθούν ή καθυστερήσουν οι υποψήφιοι στις διατριβές των οποίων εμπλεκόταν.

Μακαριστέ μας δάσκαλε, βρίσκεσαι πλέον γυμνός και τετραχηλισμένος ενώπιον του αδεκάστου Κριτού. Περιστοιχίζεσαι από τα «παιδία ἅ σοι ἔδωκεν ὁ Θεός» σαρκικά και πνευματικά που προσεύχονται για σένα. Ετοιμάζεσαι για την κάρτα εισόδου στη μεγάλη Βιβλιοθήκη των εμψύχων βίβλων, της Θεοτόκου και των Αγίων, όπου η γνώσις του Θεού είναι «γνῶσις τῶν καθορώντων τοῦ προσώπου Εκείνου τό κάλλος τό ἄρρητον», αυτή τη γνώση που πάντα ποθούσες και δίδασκες. Ετοιμάζεσαι για την εγγραφή και παραπομπή του δικού σου ονόματος στη Βίβλο της Ζωής. Η οικογένεια της Θεολογικής Σχολής θα μοιράσει τον πλούτο που της δώρισες στους μαθητές και συνεχιστές σου, ευχόμενη να σε συναντήσει ξανά εν ημέρα Κρίσεως στη σύναξη όλων στο Σῶμα τοῦ ζῶντος Χριστοῦ πού συναιρεῖ το νέο Γένος σέ μιά νέα ὕπαρξη, ὅπως μέ πάθος ἔγραψες καί δίδαξες. Εὔδρομος, ὤ δάσκαλε, πρός τόν λιμένα τῆς ἀγκαλιᾶς τοῦ Κυρίου και καλήν αντάμωση προς το παρόν!

Ο Δημήτριος Ν. Μόσχος είναι αναπληρωτής καθηγητής Γενικής Εκκλησιαστικής Ιστορίας Τμήματος Θεολογίας ΕΚΠΑ. Το κείμενο είναι επικήδειος λόγος στην εξόδιο ακολουθία του π. Γεωργίου, το Σάββατο 21 Δεκεμβρίου, στον Άγιο Θωμά Αμπελοκήπων.

Υποσημείωση:

Κ. Μπελέζου, Πρωτ. Γεώργιος Δ. Μεταλληνός, Βίος-Δράση-συγγραφικό έργο, ΕΕΘΣΠΑ ΜΗ΄ (2013), 9-88.