Ἡ ὁμιλία τοῦ Δημήτρη Μπαλτᾶ στὴν ἐκδήλωση τῆς “Χριστιανικῆς” γιὰ τὰ 150 χρόνια ἀπὸ τὴ γέννηση τοῦ Νικολάου Μπρντιάγιεφ ποὺ ἔγινε στὶς 16 Δεκεμβρίου 2024 στὴ Βιβλιοθήκη τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς στὴν Ἀθήνα (Πλάκα).
τοῦ Δημήτρη Μπαλτᾶ
Στήν παροῦσα ὁμιλία θά κάνω λόγο γιά τήν «Αὐτοβιογραφία» τοῦ Ρώσου φιλοσόφου Ν. Μπερντιάγιεφ (1874-1948). Γιά τίς συγκεκριμένες ἀναφορές σέ πρόσωπα καί ζητήματα τοῦ βιβλίου χρησιμοποίησα τό ρωσικό πρωτότυπο , το ὁποῖο μάλιστα φέρει τόν τίτλο «Αὐτογνωσία. Δοκίμιο φιλοσοφικῆς αὐτοβιογραφίας», καί ὄχι τήν γαλλική πού ἐπιγράφεται «Δοκίμιο πνευματικῆς αὐτοβιογραφίας» ἤ τήν ἀγγλική πού ἔχει τόν τίτλο «Ὄνειρο καί πραγματικότητα. Δοκίμιο αὐτοβιογραφίας» .
Μία βασική εἰσαγωγική παρατήρηση εἶναι ὅτι τό συγκεριμένο βιβλίο δέν μπορεῖ χαρακτηριστεῖ ὡς «αὐτοβιογραφία», «ἀπομνημονεύματα» ἤ ἔστω «ἡμερολόγιο» κατά τήν συνήθη ἔννοια τῶν ὅρων αὐτῶν. Σέ γενικές γραμμές ὁ συγγραφέας δίνει ὁρισμένη σημασία στήν χρονολογική σειρά παρουσίασης τῶν γεγονότων, ἀλλά ὄχι ἀποκλειστική, καθ’ ὅσον τόν ἐνδιαφέρει περισσότερο ἡ προσέγγιση καί ἡ διασάφιση ζητημάτων τῆς φιλοσοφικῆς σκέψης του.
Α΄.
Γενικά, σέ μία αὐτοβιογραφικοῦ χαρακτήρα παρουσίαση βιβλίου, ἐνδιαφέρει καί τονίζεται ἡ παρουσία τῶν ἄλλων προσώπων στήν ζωή καί τό ἔργο ἑνός συγγραφέα. Ἐδῶ λοιπόν ἡ καταγραφή τῶν προσώπων στήν συγκεκριμένη ἰδιάζοντος χαρακτήρα αὐτοβιογραφία μπορεῖ νά ταξινομηθεῖ ὡς ἑξῆς.
α΄. Ὁ Ρῶσος φιλόσοφος ἀναφέρεται σέ πρόσωπα τοῦ ἄμεσου συγγενικοῦ του περιβάλλοντος, γιά τά ὁποῖα ἀφιερώνει κυρίως τό 1ο κεφάλαιο, μέ ἰδιαίτερες ἀναφορές στήν καταγωγή του, τήν στρατιωτική ἀπό τήν πλευρά τοῦ πατέρα του καί τήν ἀριστοκρατική ἀπό τήν πλευρά τῆς μητέρας του. Θυμᾶται λοιπόν ὁ φιλόσοφός μας τούς παπποῦδες του, τούς γονεῖς του καί τόν ἀδελφό του ἀλλά ἐπίσης καί συγγενεῖς τῆς μητέρας του, στούς ὁποίους περνοῦσε ὁ ἴδιος διαστήματα διακοπῶν ἀκόμη καί ὡς φοιτητής. Ἀπό τήν παιδική του ἡλικία θυμᾶται τήν νταντά του, ὀνόματι Ἄννα Ἰβάνοβνα Καραμένκοβα. Στό 6ο κεφάλαιο τῆς αὐτοβιογραφίας του θά μιλήσει γιά τήν γνωριμία του τό 1904 μέ τήν μετέπειτα συζυγό του Λύντια, ἐνῶ στίς «Προσθῆκες 1940-1946» τοῦ βιβλίου του θά ἀναφερθεῖ στην ἀπώλειά της τόν Σεπτέμβριο τοῦ 1945. Μία ἰδιαίτερη ἀναφορά θά κάνει ὁ Μπερντιάγιεφ στήν ἀδελφή τῆς συζύγου του, τήν Εὐγενία, ἡ ὁποία ἔμενε μαζί τους ἀπό τό 1914 καί στήν ὁποία μάλιστα ἀφιέρωσε τό παρόν βιβλίο του: «Στήν Εὐγενία Ράπ, τήν καλύτερή μου φίλη».
β΄. Ἐξ ἄλλου, ὁ Μπερντιάγιεφ καταγράφει προσωπικότητες τῆς μετέπειτα ρωσικῆς Διανόησης, μέ τίς ὁποῖες εἶχε ἐπικοινωνία, μέ σχετικές συζητήσεις καί διαφωνίες, ἀπό τόν χῶρο τῆς φιλοσοφίας, τῆς λογοτεχνίας καί τῆς πολιτικῆς. Ἀκριβῶς στό 6ο κεφάλαιο παρουσιάζονται τά ὀνόματα τῶν συμμετοχόντων σέ αὐτό πού ἀποκαλεῖται καί ἀπό τόν ἴδιο τόν Μπερντιάγιεφ ὡς «ρωσική πολιτιστική ἀναγέννηση» τῶν ἀρχῶν τοῦ 20οῦ αἰ. Συγκεκριμένα, θά ἀναφέρει, μεταξύ ἄλλων, τόν Σ. Μπουλγκάκωφ, τόν Π. Στροῦβε, τόν Σ. Φράνκ. Ἐδῶ συζητοῦνται ἀρκετά καί τά ὀνόματα τῶν Μερεζκόφσκι, Ζ. Γκίππιους, Ρόζανωφ, Μπέλι, Σεστώβ, Ε. Τρουμπετσκόι, τόν Β. Ἰβάνωφ, πού διαδραμάτισαν ἰδιαίτερο, μεγαλύτερο ἤ μικρότερο, ρόλο στήν ζωή καί τήν σκέψη τοῦ Μπερντιάγιεφ.
Στό σημεῖο αὐτό, καί μέ βάση αὐτά πού παραθέτει ὁ αὐτοβιογραφούμενος φιλόσοφος, ἔχει ἐνδιαφέρον νά προσθέσω ὅτι στά χρόνια τῆς ἐξορίας ὁ ἴδιος ἤ οἱ ἄλλοι παλιοί του φίλοι, δέν διατηροῦν πλέον ἐπικοινωνία μεταξύ τους. Ἕνας ἀπό τούς λόγους αὐτῆς τῆς ἀπομάκρυνσης εἶναι τό γεγονός ὅτι οἱ περισσότερο τῶν Ρώσων ἐμιγκρέδων ἦταν προσκολλημένοι στήν μοναρχική παλαιά Ρωσία καί δέν κατανοοῦσαν τήν νέα πολιτική πραγματικότητα: «Δέν ὑπάρχει ἐπιστροφή σέ ὅ,τι ὑπῆρχε πρίν ἀπό τήν ἐπανάσταση τῶν Μπολσεβίκων», γράφει χαρακτηριστικά ὁ Μπερντιάγιεφ στό 9ο κεφάλαιο τῆς αὐτοβιογραφίας του, παρά τίς ἐπιφυλάξεις του γιά τήν νέα πολιτική πραγματικότητα. Εἶναι ἀξιοσημείωτο ὅτι ὁ Μπερντιάγιεφ διατήρησε φιλική σχέση μόνον μέ τόν Λέβ Σεστώβ, καί σχεδόν καμία, ἤ ἁπλῶς τυπική, σχέση μέ τούς καθηγητές τοῦ Θεολογικοῦ Ἰνστιτούτου τοῦ Ἁγίου Σεργίου στό Παρίσι, μέ τούς ὁποίους εἶχε φιλικές σχέσεις καί μέ τούς ὁποίους εἶχε συνεργαστεῖ ἐκδοτικά στήν προεπεναστατική Ρωσία. Φυσικά, αὐτό δέν θά ἐμποδίσει τόν Μπερντιάγιεφ νά γράψει ἕνα μνημειῶδες ἄρθρο μέ τίτλο «Τό πνεῦμα τοῦ Μεγάλου Ἱεροεξεταστῆ» πρός ὑπεράσπιση τοῦ παλαιοῦ του φίλου Σεργίου Μπουλγκάκωφ, ὅταν ὁ τελευταῖος κινδύνευσε νά καταδικαστεῖ σάν αἱρετικός ἀπό τό Πατριαρχεῖο Μόσχας. Ἀπό τίς πιό σημαντικές φιλικές σχέσεις πού ἀνέπτυξε κατά τήν περίοδο τοῦ Παρισιοῦ, ὁ Μπερντιάγιεφ θεωρεῖ αὐτήν μέ τήν μοναχή Μαρία Σκομπτσόβα.
Ἔπειτα, ἀπό τόν χῶρο τοῦ μαρξισμοῦ καί τῆς προεπαναστατικῆς μαρξιστικῆς Διανόησης, ὁ Μπερντιάγιεφ γνώριζε στά νιᾶτα του προσωπικά τόν Λουνατσάρσκι καί τήν Κολοντάι, μέ τούς ὁποίους συχνά διαφωνοῦσε, ὅπως ἀναφέρει καί ὁ ἴδιος. Προεπαναστατικά, συνάντησε μία φορά, σέ συνέδριο στήν Ἑλβετία, τόν Γεώργιο Πλεχάνωφ, ὁ ὁποῖος, ὅπως διατείνεται ὁ Μπερντιάγιεφ, δέν διέθετε ἰδιαίτερη φιλοσοφική παιδεία.
γ΄. Ἐκτενῶς ἀναφέρεται ὁ φιλόσοφός μας σέ προσωπικότητες τῆς εὐρωπαϊκῆς Διανόησης, μέ τίς ὁποῖες ἀνέπτυξε προσωπικές σχέσεις στά χρόνια τῆς ἐξορίας του, ἀρχικά στό Βερολίνο, ὅπου γνώρισε τόν φιλόσοφο Μάξ Σέλερ καί τόν καθηγητή Κεΐσερλινγκ, ὁ ὁποῖος μάλιστα μετέφρασε «Τό νόημα τῆς ἱστορίας» τοῦ Μπερντιάγιεφ στά γερμανικά , καί ἐν συνεχείᾳ καί κυρίως στό Παρίσι. Γιά τά πρόσωπα μέ τά ὁποῖα εἶχε κάποια ἰδιαίτερη σχέση σέ αὐτές τίς πόλεις, ὅπου ἔζησε, θά ἀνατρέξω στό 10ο κεφάλαιο τοῦ βιβλίου, τό ἐπιγραφόμενο «Ἡ Ρωσία καί ὁ κόσμος τῆς Δύσης». Στό Παρίσι, καί σέ συναντήσεις μεταξύ Ρωμαιοκαθολικῶν καί Προτεσταντῶν, στίς ὁποῖες συμμετέχει ὁ Μπερντιάγιεφ χωρίς νά ἐκπροσωπεῖ, ὅπως ὁ ἴδιος διαευκρινίζει, τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, γνώρισε καί διατήρησε φιλίες μέ τούς Ζάκ Μαριταίν , Ἐτιέν Ζιλσόν, Γκαμπιέλ Μαρσέλ, Ἐμμανουέλ Μουνιέ, Ἀντρέ Ζίντ, Ζάν Βάλ, Φρίτς Λίμπ, Ρομαίν Ρολάν καί πολλούς ἄλλους λιγότερο γνωστούς στό ἑλληνικό ἀναγνωστικό κοινό.
Να προσθέσω παρενθετικά ὅτι πολύτιμες πληροφορίες τῆς περιόδου αὐτῆς τοῦ Παρισιοῦ, σχετικά μέ τήν καθημερινή ζωή τῶν Μπερντιάγιεφ, τίς συζητήσεις στό πάντοτε ἀνοιχτό στούς ἐπισκέπτες σπίτι τους, ἀλλά καί τήν συγγραφική δημιουργικότητα τοῦ φιλοσόφου, παρέχει τό βιβλίο τῆς συζύγου του Λύντιας Μπερντιάγιεβα πού εἶχε ἐκδοθεῖ τό 2002 στά ρωσικά καί προσφάτως στα γαλλικά .
Θά ἦταν θέμα ἄλλης ὁμιλίας νά καταγράψω συστηματικά καί νά σχολιάσω τά ὀνόματα τῶν συγγραφέων, φιλοσόφων, θεολόγων καί λογοτεχνῶν, τούς ὁποίους διάβαζε ὁ Μπερντιάγιεφ σέ ὅλη του τήν ζωή. Ἐδῶ θά σημειώσω μόνον ὅτι αὐτές οἱ ἀναφορές στήν αὐτοβιογραφία του εἶναι ἐκτενέστατες, ἀπό τόν Πλάτωνα καί τόν Ἀριστοτέλη, καί τόν Αὐγουστίνο μέχρι τούς Γερμανούς Μυστικούς (Ἔκκχαρτ, Μπαῖμε, Ἄγγελο Σιλέσιο) καί ἀργότερα τούς ἐκπροσώπους τοῦ γερμανικοῦ ἰδεαλισμοῦ (μεταξύ ἄλλων τόν Κάντ, ἀπό τόν ὁποῖο κατάγεται, ὅπως γράφει, φιλοσοφικά), ἀλλά καί μεγάλους Ρώσους (τούς λεγόμενους Σλαβόφιλους καί Δυτικόφιλους, ὅπως καί κυρίως τόν Βλαδίμηρο Σολοβιώφ) καί Εὐρωπαίους (ἰδιαίτερα τόν Σοπενχάουερ, τόν Νίτσε καί τόν Μάρξ) φιλοσόφους τοῦ 19ου αἰ. Σέ αὐτήν τήν ἀναγνωστική διαδρομή, φθάνει ὁ Μπερντιάγιεφ μέχρι τήν εὐρωπαϊκή Διανόηση τοῦ 20οῦ αἰ. καί συγκεκριμένα τούς ἐκπροσώπους τῆς ὑπαρξιακῆς φιλοσοφίας. Παράλληλα, ὑπάρχουν ἀναφορές καί σέ πολλούς λογοτέχνες, ἐπίσης Ρώσους (ἰδιαίτερα στόν Τιοῦτσεφ, τόν Ντοστογιέφσκι καί τόν Τολστόι) ἀλλά καί Εὐρωπαίους (κυρίως στούς Ἕλληνες τραγικούς, τόν Σαίξπηρ, τόν Γκαῖτε, καί ἰδιαιτέρως στόν Ἴψεν), τούς ὁποίους διάβαζε ὁ φιλόσοφός μας. Αὐτή ἡ ἀναγνωστική καταγραφή δείχνει ἀσφαλῶς τήν εὐρύτητα ποῦ γνωστικοῦ ἐξοπλισμοῦ τοῦ φιλοσόφου μας.
Β΄.
Ἡ δεύτερη πτυχή τῆς παρούσης ὁμιλίας εἶναι τά ζητήματα πού θίγει ὁ Μπερντιάγιεφ μας στήν αὐτοβιογραφία του. Ἐδῶ θά πρέπει νά ἑστιάσει κανείς, νομίζω, ἰδιαίτερα στά ἑξῆς.
Κατ’ ἀρχάς, ὁ Μπερντιάγιεφ συζητεῖ σέ πολλά σημεῖα τοῦ βιβλίου του τήν εἰκόνα του καί τόν χαρακτηρισμό του ὡς φιλοσόφου. Στο 4ο κεφάλαιο ἰσχυρίζεται ὅτι δέν εἶναι φιλόσοφος ὑπό τήν ἀκαδημαϊκή ἔννοια τοῦ ὅρου. Σέ ἄλλο σημεῖο τοῦ ἴδιου κεφαλαίου αὐτοπροσδιορίζεται ὡς φιλόσοφος «πού ἀσχολεῖται μέ τήν κατανόηση τοῦ νοήματος τῆς ζωῆς καί πού παρεμβαίνει συνεχῶς στόν ἀγώνα τῆς ζωῆς γιά νά ἀλλάξει τήν ζωή σύμφωνα μέ αὐτό τό νόημα. Κατά τόν φιλοσοφικό μου τύπο, εἶμαι πρωτίστως φιλόσοφος τῆς ἠθικῆς, τῆς ἱστορίας καί τῆς θεοσοφίας. Τά περισσότερα βιβλία μου σχετίζονται μέ τήν φιλοσοφία τῆς ἱστορίας καί τῆς ἠθικῆς, μέ τήν μεταφυσική τῆς ἐλευθερίας». Ἐπίσης, ὑποστηρίζει ὅτι ἀνήκει στήν φιλοσοφία πού τόν 20ό αἰ. ἀποκαλεῖται «ὑπαρξιακή». Ἀλλά ἐδῶ προβαίνει σέ μία παρατήρηση πού μπορεῖ νά συζητηθεῖ: «Θεωρῶ ὑπαρξιστές φιλοσόφους ὄχι τόν Χάιντεγγερ καί τόν Γιάσπερς, ἀλλά τόν ἱερό Αὐγουστίνο, τόν Πασκάλ, τόν Κίρκεγκωρ καί τόν Νίτσε».
Ἕνα δεύτερο ζήτημα πού ἐνδιαφέρει καί τό ἑλληνικό ἀναγνωστικό κοινό, καί μάλιστα τό θρησκευόμενο, ἀφορᾶ τήν σχέση τοῦ Μπερντιάγιεφ μέ τόν χριστιανισμό καί τήν Ὀρθοδοξία. Στό 7ο κεφάλαιο, καί ἀφοῦ προσδιορίσει τόν ἑαυτό του ὡς «ἐκπρόσωπο τῆς ἐλεύθερης θρησκευτικῆς φιλοσοφίας», θά σημειώσει χαρακτηριστικά: «Ἡ Ὀρθοδοξία εἶναι ἀπροσδιόριστη, πολύ λιγότερο προσδιορίσιμη ἀπό τόν Καθολικισμό καί τόν Προτεσταντισμό. Τό θεώρησα αὐτό πλεονέκτημα τῆς Ὀρθοδοξίας, τόν μικρότερο ἐξορθολογισμό της, καί εἶδα σέ αὐτό τήν μεγαλύτερη ἐλευθερία της. Κατά συνείδηση, δέν μπορῶ νά ἀναγνωρίσω τόν ἑαυτό μου ὡς Ὀρθόδοξο, ἀλλά ἡ Ὀρθοδοξία ἦταν ἐγγύτερα σέ μένα ἀπό τόν Καθολικισμό καί τόν Προτεσταντισμό, καί δέν ἔχασα τήν ἐπαφή μου μέ τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ἄν καί ἡ ὁμολογιακή αὐτοεπιβεβαίωση καί ἡ ἀποκλειστικότητα ἦταν πάντοτε ξένη γιά μένα». Στό πλαίσιο τῆς προσέγγισής του μέ τόν χριστιανισμό ὁ Μπερντιάγιεφ θά προσθέσει ὅτι ἡ κατανόηση τοῦ χριστιανισμοῦ ἐκ μέρους του «ἦταν πάντοτε ἐσχατολογική», ὅπως γράφει στο 11ο κεφάλαιο τῆς αὐτοβιογραφίας του. Καί παρακάτω, στό ἴδιο κεφάλαιο, παρέχει τήν ἑξῆς διευκρίνιση: «Ὁ ἐσχατολογισμός στόν ὁποῖο κατέληξα, εἶναι ἀρκετά ἰδιαίτερος καί θέλει πολλές διευκρινίσεις. Ἔχει λίγα κοινά μέ τήν μοναστική-ἀσκητική ἐσχατολογία καί εἶναι, ἀπό πολλές ἀπόψεις, τό ἀντίθετό της. Ὁμολογῶ ἕναν ἐνεργά δημιουργικό ἐσχατολογισμό, πού ἀπαιτεῖ τήν μεταμόρφωση τοῦ κόσμου. Αὐτό τό ἐξέφρασα περισσότερο στά βιβλία «Πνεῦμα καί Πραγματικότητα» καί «Περί δουλείας καί ἐλευθερίας τοῦ ἀνθρώπου». Κατέληξα σέ ἕνα ἰδιαίτερο εἶδος ἐσχατολογικῆς γνωσιολογίας. Ἡ ἐσχατολογία δηλώνει τήν συμβολική ἀντικειμενοποίηση τῆς τραγωδίας τῆς συνείδησης. Τό τέλος εἶναι τό τέλος τῆς ἀντικειμενοποίησης, ἡ μετάβαση στήν ὑποκειμενικότητα τοῦ βασιλείου τῆς ἐλευθερίας. Ὅμως, τό πιό ἐσχατολογικό συναίσθημα συνδέεται στενά μέ τό ζήτημα τοῦ θανάτου».
Εἶμαι τῆς γνώμης ὅτι ἕνα ἀπό τά πιό κρίσιμα ζητήματα τοῦ βιβλίου τῆς αὐτοβιογραφίας τοῦ Ν. Μπερντιάγιεφ εἶναι ἡ σχέση του μέ τόν κομμουνισμό καί τήν ἐπανάσταση τῶν Μπολσεβίκων. Ἐδῶ τό 9ο κεφάλαιο προσφέρει τίς σχετικές ἀπαντήσεις.
Ὅσον ἀφορᾶ τήν ἰδέα τῆς ἐπανάστασης στήν Ρωσία, ὁ φιλόσοφός μας σημειώνει ὅτι αὐτή «ἑτοιμαζόταν ἐπανάσταση ἐπί ἕναν ὁλόκληρο αἰῶνα καί ἔλαβαν χώρα διάφορα ἐπαναστατικά κινήματα. Ἀλλά ἡ ἴδια ἡ ἐπανάσταση δέν ἦταν προετοιμασμένη … Πάντοτε ἔνιωθα ὄχι μόνο τήν μοιραία φύση τῆς ἐπανάστασης, ἀλλά καί τήν δαιμονική ἀρχή σέ αὐτήν. Καί αὐτό πρέπει νά λεχθεῖ ἀκόμα κι ὅταν βλέπουμε τήν ἀλήθεια στήν ἐπανάσταση». Ἀλλά ἡ συνέχεια τῆς ἐπανάστασης δέν ἦταν ἡ καλύτερη: «Ἀρχικά, ἀντιλήφθηκα τήν ἠθική ἀσχήμια τῶν Μπολσεβίκων. Γιά μένα ἡ εἰκόνα τους ἦταν ἀπαράδεκτη τόσο αἰσθητικά ὅσο καί ἠθικά. Γιά πέντε χρόνια ἔζησα στό σοβιετικό κομμουνιστικό σύστημα καί σέ ὅλη αὐτή τήν πενταετία μέ διέκρινε ἠθική ἀδιαλλαξία. Μπορῶ νά πῶ ὅτι αὐτή τήν δύσκολη στιγμή δέν πρόδωσα ποτέ τόν ἑαυτό μου. Γύρω μου εἶδα πολλούς ἀνθρώπους πού εἶχαν προδώσει τόν ἑαυτό τους. Ἐπαναλαμβάνω ὅτι ἡ μεταμόρφωση τῶν ἀνθρώπων εἶναι μία ἀπό τίς πιό δύσκολες ἐμπειρίες τῆς ζωῆς μου. Εἶδα αὐτές τίς μεταμορφώσεις σέ ἐπαναστάτες πού κατέλαβαν ἐξέχουσες θέσεις στήν σοβιετική ἐξουσία».
Ἀλλά ὁ Μπερντιάγιεφ ἐξετάζει ἐδῶ καί τό ζήτημα τοῦ κομμουνισμοῦ, ὅπως ἔχει κάνει καί σέ ἄλλα βιβλία του, λ.χ. στίς Πηγές καί τό νόημα τοῦ ρωσικοῦ κομμουνισμοῦ . Προχωρεῖ στήν διασάφιση ὅτι «μέ τόν κομμουνισμό δέν ἔκανα ἕναν πολιτικό, ἀλλά ἕναν πνευματικό ἀγώνα, ἕναν ἀγώνα ἐνάντια στό πνεῦμα του, ἐνάντια στήν ἐχθρότητά του πρός τό πνεῦμα». Αὐτό οὐσιαστικά εἶχε ἰσχυριστεῖ ὁ Μπερντιάγιεφ καί στήν ἀνάκρισή του ἀπό τόν Ντερζίνσκι τῆς ΤσεΚά: «Μίλησα γιά περίπου σαράντα πέντε λεπτά καί ἔδωσα μία ὁλόκληρη διάλεξη. Αὐτό πού εἶπα ἦταν ἰδεολογικό. Προσπάθησα νά ἐξηγήσω γιά ποιούς θρησκευτικούς, φιλοσοφικούς, ἠθικούς λόγους εἶμαι ἀντίπαλος τοῦ κομμουνισμοῦ. Ταυτόχρονα, ἐπέμενα ὅτι δέν εἶμαι πολιτικό πρόσωπο». Στίς τελευταῖες σελίδες τοῦ βιβλίου του, πού ἐπιγράφονται «Προσθήκη 1940-1946», μέ τίς ὁποῖες ὁλοκληρώνει τήν αὐτοβιογραφία του, ὁ Μπερντιάγιεφ προσθέτει μία ἀκόμη σχετική διευκρίνιση: «Πάντοτε ἐπέκρινα και συνεχίζω νά ἐπικρίνω τήν κομμουνιστική ἰδεολογία καί νά κηρύττω τήν ἐλευθερία. Δέν συνέβη τίποτα σημαντικό καινούργιο στήν στάση μου ἀπέναντι στήν Σοβιετική Ρωσία. Θεωροῦσα ὅμως ὅτι ἡ σοβιετική δύναμη εἶναι ἡ μόνη ρωσική ἐθνική δύναμη, δέν ὑπάρχει ἄλλη, καί μόνο αὐτή ἐκπροσωπεῖ τήν Ρωσία στίς διεθνεῖς σχέσεις».
Ἀπό τά ἀναφερθέντα καταλαβαίνει κανείς ὅτι ἡ αὐτοβιογραφία τοῦ Μπερντιάγιεφ παρουσιάζει ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον. Ἔχει μέν τόν τυπικό χαρακτήρα ἑνός αὐτοβιογραφικοῦ κειμένου ἀλλά καί τόν οὐσιαστικό χαρακτήρα ἑνός φιλοσοφικοῦ δοκιμίου. Ἔχω τήν βεβαιότητα ὅτι, ὅταν παρουσιάσω τήν αὐτοβιογραφία τοῦ Μπερντιάγιεφ σέ ἑλληνική μετάφραση, ἀπό τό ρωσικό πρωτότυπο, τό ἔργο αὐτό θά ἀναγνωσθεῖ εὐρύτατα, ὅπως καί τά ἄλλα, μεταφρασμένα κατά τίς τελευταῖες δεκαετίες, βιβλία τοῦ Ρώσου φιλοσόφου στα ἑλληνικά.
(Ὁμιλία τοῦ γράφοντος στήν ἐκδήλωση τῆς Χριστιανικῆς, στίς 16.12.2024, στήν Βιβλιοθήκη τῆς Ἱερᾶς Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀθηνῶν)
Το Σάββατο 1 Φεβρουαρίου στις 12 το μεσημέρι στα γραφεία της εφημερίδας “Χριστιανική” μίλησε ο φιλόλογος και συγγραφέας, Δημήτρης Μπαλτάς με θέμα «Η οικονομία μεταξύ της ιστορίας και της μετα-ιστορίας» και παρουσίασε το βιβλίο του Ρώσου φιλόσοφου Σεργκέι Μπουλγκάκοφ με τίτλο «Φιλοσοφία της οικονομίας-ο κόσμος ως οικονομία», το οποίο ο ίδιος έχει μεταφράσει απευθείας από τα ρωσικά, σχολιάσει, επιμεληθεί και εκδώσει. Ο Σεργκέι Μπουλγκάκοφ (1871-1944) ήταν γιος ιερέα και διακρίθηκε ως ορθόδοξος φιλόσοφος, θεολόγος, οικονομολόγος, δημοσιολόγος και πολιτικός. Στο βιβλίο γίνεται μια θεώρηση της λειτουργίας της οικονομίας από χριστιανική σκοπιά. Να σημειωθεί ότι όπως είπε ο Δημήτρης Μπαλτάς, ο Σεργκέι Μπουλγκάκοφ πριν τη ρωσική επανάσταση είχε μετάσχει στις εκλογές για τη ρωσική Δούμα ως επικεφαλής 
χριστιανοσοσιαλιστικού κόμματος.
Το Σάββατο 1 Φεβρουαρίου στις 12 το μεσημέρι θα τελεστεί η ακολουθία της κοπής της Βασιλόπιτας της «Χριστιανικής» και της ΧΔ στα γραφεία μας επί της οδού Ακαδημίας 78Δ, 5ος όροφος απέναντι στην εκκλησία της Ζωοδόχου Πηγής.
