Ἡ ἐλευθερία τοῦ ἀνθρώπου κινητήρια δύναμη τῆς Ἱστορίας

Ἡ ἐλευθερία τοῦ ἀνθρώπου κινητήρια δύναμη τῆς Ἱστορίας

  • Ὁ Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης καὶ ὁ Νιόλαος Μπερντιάγιεφ μιλοῦν γιὰ τὸ θεῖο δῶρο τῆς ἐλευθερίας τοῦ ἀνθρώπου ὡς κινητήριας δύναμης τῆς Ἱστορίας σὲ ἀντιπαράθεση μὲ τὶς κακόδοξες ἐκδοχὲς τοῦ παγανιστικοῦ πεπρωμένου

 

Στὸ ἱστορικὸ διήγημἀ του “Ἡ Γυφτοπούλα”, ποὺ ἐκτυλίσσεται στὴν Πελοπόννησο τῶν χρόνων τῆς Ἅλωσης, ὁ Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης ἐπινοεῖ ἕνα φανταστικὸ διάλογο τοῦ λογίου Πλήθωνα Γεμιστοῦ, ποὺ λέγεται ὅτι εἶχε προσχωρήσει στὸν Παγανισμὸ καὶ στὸν Γεννάδιο Σχολάριο, ποὺ θὰ γινόταν ὁ πρῶτος μετὰ τὴν Ἅλωση Παριάρχης. Ὁ ὁποῖος ἐκφράζει τὴν προσήλωση στὸν Ὀρθοδοξία. Στὸ διάλογο αὐτὸ ὁ Παπαδιαμάντης βάζει στὸ στόμα τοῦ Γενναδίου τὴν ὀρθόδοξη ἄποψη γιὰ τὴν ἐλεύθερη βούληση τοῦ ἀνθρώπου σὲ ἀντιπαράθεση μὲ τὴν παγανιστικὴ ἀντίληψη γιὰ τὴν κυριαρχία τοῦ πεπρωμένου. Ἡ ὁποία στὸ ρωμαιοκαθολικὸ δόγμα παίρνει τὴ μορφὴ τοῦ λεγόμενου “ἀπόλυτου προορισμοῦ. Ὁ Παπαδιαμάντης στὸ ἀπόσπασμα αὐτὸ κατακρίνει καὶ συνδέει μεταξύ τους τὶς δύο αὐτὲς ἐκδοχές:

«Ἰδού. Οἱ ἐθνικοὶ ἔλεγον ὅτι ὑπῆρχε τύχη καὶ πεπρωμένον. Οἱ ὀρθόδοξοι πρεσβέυουσιν ὅτι ὑπάρχει πρόγνωσις καὶ προορισμός., πιστεύουσιν ὅμως ὅτι ὁ προορισμὸς εἶναι ἀνεξάρτητος τῆς προγνώσεως [..] Ἡ ἀτομικὴ βούλησις τοῦ ἀνθρώπου μένει ἐλευθέρα καὶ ἀνεξάρτητος ἀπὸ τῆς θείας βουλήσεως. Ὅπως έπλασεν ὁ Θεὸς ἀπ’ ἀρχῆς τὸν ἄνθρωπον λογικόν, ἤτοι ἐλεύθερον, οὕτω μέχρι τέλους καταλείπει αὐτὸν λογικὸν καὶ ελεύθερον.[…] Τί δὲ λέγουσι οἱ ἐνάντιοι; Προέγνω ὁ Θεός, προώρισεν ὁ Θεός, θὰ κολασθή ἄρα ὁ ἄνθρωπος. Καὶ ἡ Θεία πρόγνωσις τυφλὴ καὶ ἡ ἀνθρωπίνη θέλησις ἀδρανής. Ὦ τῆς κακοδοξίας! Ὦ τῆς πωρώσεως! Φείσαι, Κύριε!».

 

Στὸ κείμενο τοῦ Νικολάου Μπερντιάγιεφ ποὺ γράφτηκε τὸ 1948, δημοσιεύθηκε μετὰ τὸν αἰφνίδιο θάνατό του καὶ ἔλαβε τὸν τίτλο “Πολιτικὴ Διαθήκη”, διατυπώνονται ανάλογες ἀπόψεις γιὰ τὸ ζήτημα αὐτό:

“Τὸ πεπρωμένο καὶ ἡ ἐλευθερία παίζουν ἐξίσου ρόλο στὴν ἱστορία. καὶ ὑπάρχουν στιγμές, ὅπως στοὺς πολέμους καὶ στὶς ἐπαναστάσεις, ποὺ τὸ πεπρωμένο εἶναι τὸ  ἰσχυρότερο ἀπὸ τὰ δύο. Ἡ ἐλευθερία -ἡ ἐλευθερία τοῦ ἀνθρώπου καὶ τῶν ἐθνῶν- δὲν θὰ μποροῦσε ποτὲ νὰ εἶναι ἡ ἀπαρχὴ δύο παγκοσμίων πολέμων. Αὐτοὺς τοὺς ἔφερε τὸ πεπρωμένο, ποὺ ἔχει ἰσχὺ λόγω τῆς ἀδυναμίας καὶ τῆς παρακμῆς τῆς ἐλευθερίας καὶ τοῦ δημιουργικοῦ πνεύματος τοῦ ἀνθρώπου. Σχεδὸν ὅλες οἱ σύγχρονες πολιτικὲς ἰδεολογίες, μὲ τὴ χαρακτηριστική τους τάση πρὸς τὴν κρατικὴ εἰδωλολατρία, εἶναι ἐπίσης σὲ μεγάλο βαθμὸ προϊὸν δύο παγκόσμιων πολέμων, ποὺ γεννήθηκαν ἀπὸ τὶς συνέπειες τοῦ πεπρωμένου.
Ἕνας ἀπὸ τοὺς κύριους σύγχρονους πειρασμοὺς εἶναι νὰ χωρίσουμε τὸν κόσμο σὲ δύο μέρη – τὸ ἕνα ποὺ κυριαρχεῖται ἀπὸ τὸν κομμουνισμὸ καὶ τὸ ἄλλο ἀπὸ τὸν καπιταλισμὸ – σὲ «Σοβιετικὴ Ρωσία» καὶ «Ἀμερική». Οἱ ἄνθρωποι ἐπαναλαμβάνουν τετριμμένα συνθήματα στὴν προσπάθεια τοὺς νὰ ἑδραιώσουν αὐτὴ τὴ διαίρεση καὶ ἔτσι νὰ προετοιμάσουν τὸ δρόμο γιὰ τὸν πόλεμο…”.

Καὶ οἱ δύο δέχονται τὴν ἐλευθερία ὡς δῶρο Θεοῦ, ἀφοῦ ὁ ἄνθρωπος πλάστηκε ἐλεύθερος καὶ λογικός.

Τὸ πεπρωμένο, ἢ ἡ μοίρα, ἦταν πανίσχυρο στὴν ἀρχαία μυθολογία, πιὸ ἰσχυρὸ καὶ ἀπὸ τοὺς κατασκευασμένους ψευτοθεούς. Ἐνδεικτικά, ὁ Δίας κεραυνοβόλησε τὸν Ἀσκληπιὸ ὅταν μὲ τὶς ἰατρικές του ἱκανότητες ἀνάστησε νεκρό, ἐνῶ στὴν “Ἄλκηστη” τοῦ Εὐριπίδη μόνο μὲ ἄθλο ὁ Ἡρακλῆς σώζει τὴν Ἄλκηστη, ποὺ εἶχε δεχτεῖ νὰ πεθάνει στὴ θέση τοῦ συζύγου της Ἀδμήτου, προκειμένου νὰ μὴ χάσει ὁ Ἅδης τὸ μερτικό του. Δὲν εἶναι τυχαῖο ὅτι τὸ πεπρωμένο συνδέεται μὲ τὴν ἰσχὺ τοῦ θανάτου, ἴσως μιὰ ἀνάμνηση τῆς Πτώσης. Μὲ τὸν θἀνατο νὰ κατατροπώνεται ἀπὸ τὸν ἀναστημένο Χριστό, ὁ ὁποῖος ἀπελευθερώνει τὸν ἄνθρωπο.

Ὁ Μπερντιάγιεφ ἀντιμετωπίζει θεολογικὰ ὡς “πειρασμὸ” τὸ διχασμὸ τοῦ κόσμου σὲ δύο στρατόπεδα μετὰ τὸν 2ο Παγκόσμιο Πόλεομο προϊὸν τῶν ἀδυσώπητων συνεπειῶν τοῦ πεπρωμένου, τὸ ὁποῖο δὲν εἶχε ὁ ἄνθρωπος τὴ δύναμη νὰ τιθασσεύσει εἰς τὸ ἀγαθόν.

Ἡ παγανιστικὴ ἀντίληψη τοῦ πεπρωμένου ποὺ καταργεῖ καὶ καθυποτάσσει τὴν ἀνθρώπινη ελευθερία ἔχει κοινὰ σημεῖα μὲ τὴ  θεωρία τοῦ “Ἀπόλυτου Προορισμοῦ”, τὴν ὁποία στηλιτεύει ὁ Παπαδιαμάντης. Μιὰ κακοδοξία ποὺ δέχονται Ρωμαιοκαθολικοὶ καὶ μερίδα τῶν Διαμαρτυρομένων καὶ καταλήγει νὰ φορτώνει στὸ Θεὸ τὶς λανθασμένες ἐπιλογὲς τῶν ἀνθρώπων.

Ἀντίστοιχη εἶναι καὶ ἡ ἀντίληψη τοῦ “κισμὲτ” στὸν μωαμεθανισμό.

Ὁ ἱστορικὸς ὑλισμὸς κατακληγει στὴν ἴδια λογικὴ με τὴ θωρία τῆς “νομοτέλειας”, ποὺ καταργεῖ τὴν ἐλευθερία τοῦ ἀνθρώπου καὶ θεοποιεῖ τὴν ὕλη.

Ρεμβασμὸς Δεκαπενταυγούστου

Ρεμβασμὸς Δεκαπενταυγούστου
  • ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗ

“Τῶν ἀπηλπισμένων μόνη ἐλπὶς” ἡ Παναγία. Στὸ διήγημα αὐτὸ τοῦ Παπαδιαμάντη, ὁ πρωταγωνιστὴς Φραγκούλης Φραγκούλας, ἐμφανίζεται ὡς ἰδιοκτήτης τοῦ μικροῦ ναοῦ τῆς Κοιμήσεως (Παναγία Πρέκλα-ΦΩΤΟ τὸ 2011)  νὰ ζεῖ περὶ τὸ 1860. Θὰ μποροῦσε κάλλιστα νὰ ζοῦσε σήμερα, τὸ ἴδιο ἀπελπισμένος στὴν Ἑλλάδα τοῦ 21ου αἰώνα. Μὲ προβλήματα οἰκογενειακὰ καὶ οἰκονομικὰ νὰ τὸν ζώνουν. Σὲ διάσταση μὲ τὴ σύζυγό του, πρᾶγμα ἀσυνήθιστο γιὰ τότε καὶ πολὺ συνηθισμένο σήμερα. Καὶ χρεωμένος στοὺς τοκογλύφους, ποὺ σταδιακὰ τοῦ τρῶνε τὰ καλύτερά του κτήματα. 

Ποιοὶ ἦταν οἰ τοκογλύφοι; “Ἄνθρωποι «φερτοί», ἀπ᾿ ἔξω, καὶ ὅταν κατέφυγον εἰς τὸν τόπον, ἐν ὥρᾳ συμφορᾶς καὶ ἀνεμοζάλης, κατὰ τὴν Μεγάλην Ἐπανάστασιν ἢ κατὰ τὰ ἄλλα κινήματα τὰ πρὸ αὐτῆς, ἀρχομένης τῆς ἑκατονταετηρίδος, κανεὶς δὲν ἔδωκε προσοχὴν καὶ σημασίαν εἰς αὐτούς.” 

‘Επειδή, κατὰ τὴν ἔκφραση τοῦ Παπαδιαμάντη, “οἱ ἐντόπιοι εἶχον ἀποκλειστικὴν προσήλωσιν εἰς τὰ κτήματα”, οἱ νεοφερμένοι ” ἔδωκαν ὅλην τὴν σημασίαν καὶ τὴν προσοχήν των εἰς τὰ χρήματα”.

Ἐνῶ οἱ γηγενεῖς ἀσχολοῦνταν μὲ τὴ γεωργία, ἐκεῖνοι “Ἤνοιξαν ἐργαστήρια, μαγαζεῖα, κ᾿ ἐμπορεύοντο, κ᾿ ἐχρηματίζοντο. Εἶτα ἦλθεν ὥρα, ὅπως καὶ τώρα καὶ πάντοτε συμβαίνει, ὁπότε οἱ ἐντόπιοι ἔλαβον ἀνάγκην τῶν χρημάτων, καὶ τότε ἤρχισαν νὰ ὑποθηκεύουν τὰ κτήματα. Ἑωσότου παρῆλθε μία γενεά, ἢ μία καὶ ἡμίσεια, καὶ τὰ χρήματα ἐπέστρεψαν εἰς τοὺς δανειστάς, συμπαραλαβόντα μεθ᾿ ἑαυτῶν καὶ τὰ κτήματα.”

Πῶς  ἔμπλεξε ὁ Φραγκούλας;  “Ἦλθαν «δυστυχισμένες χρονιές», ἀφορίαι, συμφοραί, θεομηνίαι. Εἶτα, διὰ πρώτην φοράν, ἔλαβεν ἀνάγκην μικρῶν δανείων. Δὲν ἐφαντάζετο ποτὲ ὅτι μία μικρὰ κάμπη ἀρκεῖ διὰ νὰ καταστρέψῃ ὁλόκληρον φυτείαν. Ἀπηυθύνθη εἰς ἕνα τοκογλύφον τοῦ τόπου…Τόσα «ὑποστατικά», τόσα «μούλκια»*, τόσο «βιός», ἀγύριστα* κτήματα, σχεδὸν τσιφλίκια, ἠπειλοῦντο νὰ περιέλθωσιν εἰς χεῖρας τῶν τοκογλύφων. ― Ἐγέννα ἢ ὄχι ἡ γῆ, ἐκαρποφόρουν ἢ ὄχι τὰ δένδρα, ὁ τόκος δὲν ἔπαυε. Τὰ κεφάλαια «ἔτικτον». Ἔπαυσε νὰ τίκτῃ ἡ γόνιμος (ὅπως λέγει ὁ Ἅγ. Βασίλειος), ἀφοῦ τὰ ἄγονα ἤρχισαν κ᾿ ἐξηκολούθουν νὰ τίκτουν…”

Details

+Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης

+Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Στὶς 3 Ἰανουαρίου 1911 ἐκοιμήθη ὁ Ἀλέξανδρος Παπαδιαμάντης, “ἅγιος τῶν Νεοελληνικῶν Γραμμάτων”. Ἔχουν προβληθεῖ κυρίως ἡ εύλάβειά του καὶ οἱ ἀναφορές του στὴν Ὀρθόδοξη Παράδοση. Λιγότερο ἔχει ἀναδειχθεῖ ἡ κοινωνική του κριτική, ποὺ σύμφωνα μὲ τὸν Σαράντο Καργάκο ( Ἐκδ. Ἁρμός “Ἡ πολιτική σκέψη τοῦ Παπαδιαμάντη”, 2003), ἦταν ἡ ὀξύτερη καὶ αἰχμηρότερη σὲ σχέση μὲ ἄλλους Ἕλληνες συγγραφεῖς.

Χαρακτηριστικὸ εἶναι τὸ ἀπόσπασμα ἀπὸ τοὺς Χαλασοχώρηδες, ἰδιαίτερα ἐπίκαιρο σὲ καιροὺς παγκόσμιας ἐξαθλίωσης τῶν κοινωνιῶν μὲ τὴ μεταφορὰ πόρων στὴν Ὀλιγαρχία.

«…Ἡ πλουτοκρατία ἦτο, εἶναι καὶ θὰ εἶναι ὁ μόνιμος ἄρχων τοῦ κόσμου, ὁ διαρκὴς ἀντίχριστος. Αὕτη γεννᾷ τὴν ἀδικίαν, αὕτη τρέφει τὴν κακουργίαν, αὕτη φθείρει σώματα καὶ ψυχάς. Αὕτη παράγει τὴν κοινωνικὴν σηπεδόνα. Αὕτη καταστρέφει κοινωνίας νεοπαγεῖς…».

Φώτης Κόντογλου, Έντγκαρ Άλλαν Πόε και Halloween

Φώτης Κόντογλου, Έντγκαρ Άλλαν Πόε και Halloween

“Είδομεν ότι τα χείλη ήσαν κατακόκκινα από νωπόν αίμα.

(…) το μυσαρόν, δυσώδες στόμα του, το είδα υγρόν από το αίμα το νωπόν.

Ο αγών ήρχισε και εις το τέλος θα νικήσωμεν- τόσω βέβαιον όσω ο Θεός εις τα υψηλά κατοικεί και τα ταπεινά εφορά”.

(Μπραμ Στόουκερ, “Ο πύργος του Δράκουλα”, μετάφραση Αλέξ. Παπαδιαμάντη)

 

Στην πολύ καλή μελέτη «Με εντάφια κτερίσματα» (εκδ. Δόμος, 2010), ο συντάκτης της Λάμπρος Καμπερίδης παρουσιάζει σειρά επιχειρημάτων βάσει των οποίων ο «άγιος των γραμμάτων μας» Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης επέλεγε με βάση τα δικά του –πάντα μη-βιοποριστικά- αισθητικά, ηθικά, πνευματικά κριτήρια τις μεταφράσεις που θα έκανε για το ελληνικό κοινό. Έτσι και με τον «Δράκουλα» (ανέκδοτο ακόμη στο σύνολό του) του Μπραμ Στόουκερ, ένα κορυφαίο έργο που εντάσσεται στη λεγόμενη «βαμπιρική» ή ευρύτερα γοτθική ή σκοτεινή ρομαντική παράδοση και το οποίο ο διηγηματογράφος του «Αλιβάνιστου» και της «Φόνισσας» μετέφραζε χωρίς ούτε 6 χρόνια να έχουν συμπληρωθεί από την έκδοσή του για την εφημερίδα «Νέον Άστυ» σε συνέχειες (27/01 ως 24/06/1903). «Τι είναι μια Παραβολή παρά μια νουβέλα σε μικρογραφία» έγραφε ο Στόουκερ το 1908 και πράγματι ο Δράκουλας είναι μια μεγάλη αλληγορία, όπου ο καταραμένος αυτός κι αιμοδιψής χαρακτήρας αναπαριστά τον ίδιο το Διάβολο. Ο Παπαδιαμάντης είχε πρωτύτερα μεταφράσει για την ίδια εφημερίδα τον «Αόρατο άνθρωπο» ενός ακόμη μεγάλου Άγγλου, του H. G. Wells, μια από τις «κλασικότερες» νουβέλες τρόμου και επιστημονικής φαντασίας.

Details