ΛΑΘΟΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΑΝΤΙΤΑΧΘΗΚΕ ΣΤΗΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΕΥΡΩ ΘΕΩΡΕΙ ΟΛΛΑΝΔΟΣ ΠΡΩΗΝ ΥΠΟΥΡΓΟΣ
Ὁ 82χρονος σήμερα Μπέρεντ (Μπὲρτ) ντὲ Φρὶς (Bert de Vries) διετέλεσε κορυφαῖο στέλεχος καὶ Πρόεδρος τῆς «Χριστιανδημοκρατικῆς Ἔκκλησης», ἑνὸς ἀπὸ τὰ δύο κύρια συστημικὰ κόμματα στὴν Ὀλλανδία. Διετέλεσε Ὑπουργός. Ἔγκριτος οἰκονομολόγος, ἦταν καθηγητὴς στὸ Πανεπιστήμιου Ἐράσμους. Τὸ 2010 ἀποχώρησε ἀπὸ τὸ κόμμα του, λόγω τῆς συνεργασίας του μὲ τὸ ἀκροδεξιὸ PVV τοῦ Γκὲρτ Βίλντερς.
Κι ὅμως, ἐνῶ ἔχει ἐπικρατήσει στὴν κοινὴ γνώμη τὸ ἀφήγημα ὅτι ἡ Ἀκροδεξιὰ εἶναι ἐκείνη ποὺ μονοπωλεῖ τὴν ἀμφισβήτηση τοῦ Εὐρώ, ἔρχεται ὁ παλαίμαχος, ὡς ἀνεξάρτητος πλέον, Ὀλλανδὸς Χριστιανοδημοκράτης, νὰ μιλήσει μὲ τὴ φωνὴ τῆς κοινῆς λογικῆς καὶ νὰ διαπιστώσει τὴν ἀποτυχία τοῦ ἐγχειρήματος τοῦ Εὐρώ. Τὸ ὁποῖο ὄχι μόνο δὲν λειτουργεῖ σωστὰ ὡς μέσο ἄσκησης οἰκονομικῆς πολιτικῆς ποὺ νὰ ἐξυπηρετεῖ διαφορετικὲς μεταξύ τους οἰκονομίες, ἀλλὰ καὶ ἀντὶ νὰ ἑνώνει, διαιρεῖ τοὺς λαοὺς ὀξύνοντας τὶς ἀνισότητες καὶ τὶς μεταξύ τους διαφορές.
Ἄσχετα ἂν κανεὶς διαφωνεῖ ἢ συμφωνεῖ μὲ ὅλες τὶς θέσεις του, ἀναδεικνύεται στοὺς λίγους δυτικοευρωπαίους Χριστιανοδημοκράτες ποὺ σκέπτονται πολιτικὰ ὡς Χριστιανοί. Μὲ κριτήριο τὴν καταπολέμηση τῆς ἀνθρώπινης δυστυχίας, τὴν ὁποία γεννᾶ καὶ ἐντείνει ὁ νεοφιλελευθερισμός, τὴ διακονία τοῦ Πλησίον, τοῦ κάθε ἀπόκληρου ποὺ εἶναι εἰκόνα τοῦ Θεοῦ. Παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι ἔχει ἀποσυρθεῖ ἀπὸ τὴν ἐνεργὸ πολιτική, ἐξακολουθεῖ νὰ ἔχει πλούσια δραστηριότητα ὑπὲρ τῆς εἰρήνης καὶ τῶν ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων.
Προτείνει τὴν ἐπαναφορὰ τῶν ἐθνικῶν νομισμάτων, μὲ παράλληλη διατήρηση τοῦ Εὐρὼ μόνο γιὰ διεθνεῖς συναλλαγές, τὴν ἐγκατάλειψη τῆς νομισματικῆς ἑνοποίησης, ποὺ κατὰ τὴ γνώμη του ἔχει βαλτώσει καὶ τὸν προσανατολισμὸ τῆς Ε.Ε. σὲ ἄλλες πρωτοβουλίες, ὅπως ἡ ἀντιμετώπιση τῆς περιβαλλοντικῆς ἀλλαγῆς καὶ ἡ κατἀργηση τῆς φορολογικῆς ἀσυλίας τῶν πολυεθνικῶν ἑταιριῶν.
Τὶς ἀπόψεις του αὐτές, ὄχι μόνο γιὰ τὸ Εὐρώ, ἀλλὰ καὶ συνολικὰ γιὰ τὸν νεοφιλευθερισμό, τὸν ὁποῖο καταγγέλλει, καταγράφει στὸ βιβλίο του «Ὁ ἐκτροχιασμένος καπιταλισμὸς». Παρουσιάζοντας τὸ βιβλίο του, μίλησε στὴν ὀλλανδικὴ ἐφημερίδα Τρόουβ (Trouw) στὶς 22 Μαΐου.
“Μετάνοιωσα ποὺ δὲν ἀντιστάθηκα στὴν εἰσαγωγὴ τοῦ Εὐρώ”
Ὁ ντὲ Φρίς, Ὑπουργὸς Κοινωνικῶν Ὑποθέσεων στὶς ἀρχὲς τῆς δεκαετίας τοῦ 1990 (1989-1994), καθὼς καὶ ὁ συνάδελφός του Ὑπουργὸς τῶν Οἰκονομικῶν Κοὺς Ἄντρισεν εἶχαν ἐπιφυλάξεις γιὰ τὴν εἰσαγωγὴ τοῦ κοινοῦ νομίσματος, ἀλλὰ τελικὰ συμφώνησαν νὰ προχωρήσει.
«Ἐκ τῶν ὑστέρων μετάνιωσα ποὺ δὲν ἀντιστάθηκα περισσότερο, μέμφομαι τὸν ἑαυτό μου. Ἦταν μία ἀπὸ τὶς πιὸ δραστικὲς ἀποφάσεις ποὺ πῆρε ἐκείνη ἡ Κυβέρνηση, μὲ πολὺ σοβαρὲς συνέπειες. Συμφωνήσαμε πολὺ εὔκολα σ’ αὐτό….[διότι] Τὸ ἐγχείρημα ἔχει βαλτώσει. Δὲν μπορεῖ νὰ συνεχιστεῖ ἔτσι. Ἤδη ὐπῆρχαν τερἀστιες ἐντάσεις μεταξὺ βορείων καὶ νοτίων Κρατών-Μελών καὶ ὀξύνθηκαν μὲ τὴν κρίση τοῦ κορωνοϊοῦ. Ἐκεῖνες οἱ νότιες χῶρες, ἔχουν σὲ τέτοιο ἀπίστευτο βαθμὸ ὑπερχρεωθεῖ, ποὺ δὲν μποροῦν νὰ τὸ χειριστοῦν μόνες τους καὶ ζητοῦν βοήθεια ἀπὸ τὶς βόρειες, τὴν ὁποία δὲν λαμβάνουν ὅσο χρειάζεται. Πράγμα ποὺ ἐπίσης ἀπαγορεύεται ἀπὸ τὴ συνθήκη τοῦ Μάαστριχτ. Θὰ βοηθήσει τότε ἡ Εὐρωπαϊκὴ Κεντρικὴ Τράπεζα, ἀλλὰ θὰ ὑπερβεῖ τὶς ἁρμοδιότητές της, κατὰ τὸ Γερμανικὸ Συνταγματικὸ Δικαστήριο.
Τὰ πάντα γίνονται δευτερεύοντα, προκειμένου νὰ διατηρηθεῖ μὲ κάθε τίμημα αὐτὴ ἡ νομισματικὴ ἕνωση.
Δὲν παίρνουμε πιὰ τόκους ἀπὸ τὶς καταθέσεις μας, οἱ συντάξεις κόβονται, οἱ ἐπιχειρήσεις ἐνθαρρύνονται νὰ ὑπερχρεώνονται, κι ὅλο αὐτὸ γιὰ νὰ παραμένουν τὰ ἐπιτόκια τόσο χαμηλά, ὥστε νὰ ἐξακολουθεῖ νὰ εἶναι διαχειρίσιμο τὸ ἐθνικὸ χρέος τῆς Ἰταλίας.»
Θεωρεῖ ὑπερβολικὰ ριζοσπαστικὴ τὴν ἄμεση καὶ πλήρη ἐπιστροφὴ στὸ ἐθνικὸ νόμισμα. Προτιμᾶ «νὰ συνεχίσει νὰ χρησιμοποιεῖται τὸ Εὐρὼ γιὰ τὶς διεθνεῖς συναλλαγές. Ὅμως, γιὰ τὶς ἐσωτερικὲς συναλλαγὲς θὰ μποροῦσαν νὰ ἐπανέλθουν τὰ ἐθνικὰ νομίσματα.»
«Ἂν πάω [σὲ ὀλλανδικὸ ὑποκατάστημα τῆς ἁλυσσίδας σοῦπερ μάρκετ] Ἄλμπερτ Χέιν, πληρώνω καὶ πάλι μὲ γκίλντερ. Σὲ ὑποκατάστημα στὴ Γαλλία;» ρωτᾶ ἡ ἐφημερίδα.
«Ὅπως καὶ στὸ παρελθόν, μὲ γαλλικὰ φράγκα», ἀπαντᾶ . «Ἡ Τράπεζά σας θὰ τὰ ἀγοράζει ἀπὸ τὴν κεντρικὴ Τράπεζα τῆς Ὀλλανδίας, ἡ ὁποία θὰ τὰ ἀνταλλάσει μὲ τὴν κεντρικὴ Τράπεζα τῆς Γαλλίας, μεταφέροντας εὐρὼ σὲ καθορισμένη ἰσοτιμία.»
«Θεόσταλτη» γιὰ τοὺς Ὀλλανδοὺς ἀντιπάλους τοῦ Εὐρώ (ἀπὸ δεξιὰ καὶ ἐθνικιστικὴ/ξενοφοβικὴ σκοπιά) Τιερὺ Μπαουντὲτ καὶ Γκέρτ Βίλντερς ἀποκαλεῖ ὁ δημοσιογράφος μιὰ τέτοια τοποθέτηση ἀπὸ Ὑπουργὸ ποὺ ἦταν ὑπεύθυνος γιὰ τὴν εἰσαγωγὴ τοῦ Εύρώ.
“Ἐὰν ἕνα ἐγχείρημα ἔχει ἀποτύχει, πρέπει νὰ τολμᾶμε νὰ τὸ τερματίζουμε”
«Ἐὰν ἕνα ἐγχείρημα ἔχει ἀποτύχει, πρέπει νὰ τολμᾶμε νὰ τὸ τερματίζουμε», ἀπαντᾶ, ἐκτιμώντας ὅτι ἡ ἀντίθεση στὸ Εὐρὼ τῶν Βίλντερς καὶ Μπαουντὲτ δὲν σημαίνει ὅτι αὐτὸ εἶναι ἐπιτυχές. «Ἐξάλλου, δὲν νομίζω ὅτι θὰ συνεχίσουν νὰ ζητωκραυγάζουν ὅταν ἀκούσουν τί προτείνω. Θέλω νὰ ἀποδεσμευθοῦν χρήματα καὶ ἐνέργεια γιὰ νὰ γίνουν ἄλλα πράγματα σὲ εὐρωπαϊκὰ πλαίσια, ὅπως τὸ περιβάλλον. Δὲν εἶναι ἐναντίον τῆς Εύρώπης, ἀντιθέτως…»
Σὲ ἐρώτημα, ἐὰν ἡ πρότασή του θέτει σὲ κίνδυνο 75 χρόνια εὐρωπαϊκῆς ἑνοποίησης, ἀνταπαντᾶ ὅτι ἀπὸ αὐτά, «περάσαμε 55 χρόνια χωρὶς τὸ Εὐρὼ ποὺ πῆγαν καλά», τονίζοντας ὅτι δὲν πρέπει νὰ ἐμμένουμε σ’ ἕνα σχέδιο «σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν ὀρθότερη κρίση μας, τὸ ὁποῖο μόνο διαίρεσε τοὺς λαοὺς τῆς Εὐρώπης μεταξύ τους τὰ τελευταῖα δέκα χρόνια…Οἱ Ἕλληνες ἔχουν μισήσει τοὺς Γερμανοὺς καὶ ἤδη οἱ Ἰταλοὶ καὶ οἱ Ἰσπανοὶ μισοῦν τὸν Βόπκε Χέκστρα» [τωρινὸ Ὀλλανδὸ Ὑπουργὸ Οἰκονομικῶν ποὺ προκαλεῖ μὲ τὴν ἀναλγησία του ἐνόψει τῆς λήψης μέτρων γιὰ τὴν πανδημία, προερχόμενο ἀπὸ τὴν «Χριστιανοδημοκρατκὴ Ἔκκληση» τοῦ ντὲ Φρίς.]
“Καρικατούρα” η απαξιωμένη εικόνα των νότιων χωρών
Ὁ ντὲ Φρὶς θεωρεῖ πολὺ ἱταμὴ τὴ στάση του καὶ «πολὺ κατανοητὴ τὴν ὀργὴ χωρῶν ὅπως ἡ Ἰσπανία, ἡ Ἰταλία καὶ ἡ Πορτογαλία. Πολιτικοὶ στὴ Γερμανία καὶ στὴν Ὀλλανδία συνεχῶς ἐμφανίζουν μιὰ στρεβλωμένη καὶ μονόπλευρη εἰκόνα τῶν αἰτίων τῶν δυσκολιῶν τῶν νοτίων χωρῶν-μελῶν. Δὲν εἶναι μόνο θέμα κακοδιαχείρισης …Αύτὸ εἶνα καρικατούρα. Ὑπάρχουν πολλὲς ἄλλες αἰτίες.
Τὰ προβλήματα αὐτὰ ὀφείλονται σὲ μεγάλο βαθμὸ στὴ λειτουργία τῆς οἰκονομικῆς καὶ νομισματικῆς ἕνωσης καὶ στὸ Εὐρώ. Σκοπὸς ἦταν νὰ συγκλίνουν οἱ οἰκονομίες τῶν βορείων καὶ τῶν νοτίων κρατῶν-μελῶν. Ἔγινε τὸ ἀντίθετο. Δὲν ὑπῆρξε σύγκλιση, ἀλλὰ ἀπόκλιση. Τὸ ὕψος τῶν μισθῶν, γιὰ παράδειγμα, ἐξελίχθηκε πολὺ διαφορετικὰ ἀπὸ χώρα σὲ χώρα. Καῖ μερικὲς φορές, γιὰ λόγους πολὺ κατανοητούς.»
Κατὰ τὸν Μπὲρτ ντὲ Φρίς, τὸ κέρδος τῆς μερικῆς κατάργησης τοῦ Εὐρὼ θὰ εἶναι «Νὰ δοθοῦν στὶς χῶρες ξανὰ οἰκονομικὰ ἐργαλεῖα, ὅπως τὰ ὅπλα τῆς ὑποτίμησης καὶ τῆς ἀνατίμησης. Στὸ παρελθόν, μιὰ χώρα μὲ πρόβλημα, μποροῦσε νὰ ὑποτιμήσει τὸ νόμισμά της. Αὐτὸ ἦταν καλὸ γιὰ τὶς ἐξαγωγές. Ὁ πληθωρισμὸς ἀνέβαινε κάπως ἐξαιτίας τῶν πιὸ ἀκριβῶν εἰσαγωγῶν, ἀλλὰ εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα νὰ εἶναι λιγότερο βαρὺ τὸ κρατικὸ χρέος. Τέτοια ὑποτίμηση δὲν εἶναι δυνατὴ στὴν Εὐρωζώνη, οὔτε μπορῦμε νὰ ἀνατιμήσουμε, ὅπως θὰ ἔπρεπε νὰ πράξουν ἡ Ὀλλανδία καὶ ἡ Γερμανία. Ἡ κατάσταση αὐτὴ ὁδήγησε σὲ ἀπίστευτα ἐπώδυνα προβλήματα προσαρμογῆς καὶ μεγάλη ἐνταση καὶ φθορά. Καὶ σὲ μεγάλη ἀνισότητα. Ἡ Ὀλλανδία καὶ ἡ Γερμανία εἶναι οἱ μεγάλοι νικητὲς τῆς νομισματικῆς ἑνοποίησης, μὲ 25% οἰκονομικὴ ἀνάπτυξη τὰ τελευταῖα 20 χρόνια. Ἡ Ἰταλία ὁ μεγάλος ἡττημένος μὲ 0% . Αὐτὸ εἶναι δραματικό.»
Εὐρωπαϊκή συνεργασία γιὰ περιβάλλον καὶ φορολόγηση τῶν πολυεθνικῶν
Διαφωνεῖ καὶ μὲ τὴν πρόταση γιὰ πολιτικὴ ἑνοποίηση τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης, ἀφενὸς διότι δὲν πιστεύει ὅτι μιὰ τέτοια ἕνωση θὰ ὁδηγήσει στὴν ἀπαραίτητη σύγκλιση καὶ ἀφεταίρου, δὲν συγκεντρώνει τὴν ἀποδοχὴ τῆς πλειοψηφίας. Δέχεται ὅτι οὔτε ἡ δική του πρόταση εἶναι πλειοψηφική πρὸς τὸ παρὸν διότι «εἶναι, ἀσφαλῶς πολὺ ἐπαναστατική. Ὅμως, ἐκτιμῶ ὅτι ὅσο μένουμε περισσότερο κολλημένοι σ’ αὐτὴ τὴ νομισματικὴ ἕνωση, τότε θὰ ἔρθει ἡ στιγμὴ τῆς ἀλήθειας ποὺ θὰ πρέπει νὰ έπιλέξουμε: ἢ μιὰ πολιτικὴ ἕνωση, γιὰ τὴν ὁποία θεωρῶ ὅτι δὲν ὑπάρχει ὑποστήριξη, ἢ μιὰ χαλαρότερη μορφὴ νομισματικῆς ἕνωσης στὰ πλαίσια ποὺ προτείνω. Στὴ χειρότερη περίπτωση, ἡ ἕνωση αὐτὴ μπορεῖ νὰ διαλυθεῖ αὐθόρμητα, διότι ἕνα ἢ περισσότερα κράτη μέλη θὰ ἀποχωρήσουν καὶ θὰ ἔχουμε χάσει τὸν ἔλεγχο. Δὲν εἶμαι φωνὴ βοῶντος ἐν τῆ ἐρήμῳ. Μὲ τὸν ἴδιο τρόπο σκέπτονται ὁ Μάρτιν Οὐόλφ, ἕνας ἀρθρογράφος τῆς «Φαινάνσιαλ Τάιμς» καὶ ἀκόμα περισσότερο, ὁ ἀμερικανὸς οἰκονομολόγος Τζόζεφ Στίγκλιτς.»
Στὴ συνέχεια, ὁ ντὲ Φρὶς μιλᾶ γιὰ τὸ νέο του βιβλίο «Ἐκτροχιασμένος καπιταλισμός», στὸ ὁποῖο προτείνει ἡ Εὐρωπαϊκὴ Ἕνωση νὰ πάψει νὰ ἐπικεντρώνει στὴ νομισματικὴ ἕνωση καὶ νὰ ἐπιλέξει τὴν ἀντιμετώπιση ἄλλων θεμάτων, ὅπως ἡ κλιματικὴ ἀλλαγή: «Ὁ ἐπίτροπος τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης Φρὰνς Τίμμερμανς ἔχει χαράξει ἕνα ἐξαίρετο σχέδιο γι’ αὐτό. Κατὰ τὴν ἄποψή μου, πρέπει νὰ περικόψουμε δραστικὰ τὴν ἀεροπορικὴ συγκοινωνία. Πρέπει νὰ ἀποτρέπουμε τὸν καθένα νὰ ἐπιβιβάζεται στὸ ἀεροπλάνο τόσο εὔκολα μετὰ τὴν κρίση τοῦ κορωναϊοῦ. Πρέπει οἱ πτήσεις νὰ γίνουν πολὺ πιὸ ἀκριβές, μὲ φόρο στὴν κηριζίνη καὶ στὶς θαλάσσιες μεταφορές. Πρέπει νὰ μπεῖ ἕνα τέλος στὴν περιφορὰ κάθε εἴδους ἀγαθῶν στὴ μισὴ γῆ, μόνο γιὰ νὰ ἐξοικονομηθοῦν μερικὰ σὲντς στὸ κόστος.»
“Ντροπή μας νὰ εἶναι φορολογικὸς παράδεισος ἡ Ὀλλανδία
Θεωρεῖ ὅτι πρέπει νὰ φορολογηθοῦν οἱ πολυεθνικές ἑταιρίες, «νὰ καταβάλουν ἕναν ἀξιοπρεπῆ φόρο. Σὲ πανευρωπαϊκὸ πλαίσιο, πρέπει νὰ ἐπιβάλουμε κανόνες γιὰ τὸν ὑπολογισμὸ τοῦ κέρδους τους, στὸ ὁποῖο θὰ καταλογισθεῖ φόρος ἐπὶ τῶν κερδῶν. Σήμερα, οἱ πολυεθνικὲς παίζουν μὲ τὴν κάθε χώρα ἐναντίον τῆς ἄλλης. Ἐὰν θέλετε θέσεις ἐργασίας, πρέπει νὰ μᾶς δελεάσετε. Αὐτὸ πρέπει νὰ τελειώσει στὴν Εὐρώπη. Καὶ ἡ Ὀλλανδία νὰ πάψει νὰ εἶναι φορολογικὸς παράδεισος. Εἶναι μεγάλη ντροπὴ γιὰ μᾶς.»
Ὁ ντὲ Φρὶς ἐντοπίζει τὸν ἐκτροχιασμὸ τοῦ καπιταλισμοῦ τὰ τελευταῖα 25-30 χρόνια, μεταξὺ ἄλλων στὴ φοροδιαφυγὴ τῶν πολυεθνικῶν ἑταιριῶν ποὺ μεταφέρουν θέσεις ἐργασίας σὲ χῶρες μὲ χαμηλοὺς μισθούς. Τὶς μεγάλες διαφορὲς στὰ εἰσοδήματα καὶ στὸν πλοῦτο, μὲ ἀποτέλεσμα μιὰ μικρὴ ἐλὶτ νὰ εἰσπράττει ὅλο καὶ περισσότερα. Τὴν ὅλο καὶ λιγότερη μόνιμη ἐργασία γιὰ τοὺς αὐτοαπασχολούμενους.
Τὸ πολιτικὸ σύστημα ἀνέχτηκε ὅλο καὶ πιὸ πολὺς κόσμος νὰ ζεῖ μὲ ἀνασφάλεια
«Θεωρῶ ὡς τὸ χειρότερο τὴν ἀπώλεια τῆς ἀσφάλοῦς διαβίωσης γιὰ μεγάλες ὁμάδες ἀνθρώπων. Μετὰ τὸν 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο, ἐπιλέξαμε τὸ Κοινωνικὸ Κράτος, καὶ μία μικτὴ οἰκονομικὴ τάξη μὲ σημαντικὸ ρόλο τῆς κρατικοῦ μηχανισμοῦ. Ὑπὸ τὴν ἐπιρροὴ τοῦ νεοφιλελευθερισμοῦ, αὐτὸς ὁ κρατικὸς μηχανισμὸς παραμέρισε, τὸ προστατευτικὸ χέρι ἐξαφανίστηκε ὅλο καὶ περισσότερο. Ἡ «Χριστιανοδημοκρατικὴ Ἔκκληση» (CDA) καὶ τὸ Ἐργατικὸ Κόμμα, τὰ κόμματα μὲ τὴ μεγαλύτερη λαϊικὴ στήριξη, ἀκολούθησαν αὐτὴ τὴν τάση. Πάντοτε ἔνοιωθα ἄσχημα γι’ αὐτό. Πολὺς κόσμος ἀφέθηκε στὸ κρύο, ἔνοιωθε τὸ ἔδαφος νὰ βουλιάζει κάτω ἀπὸ τὰ πόδια του. Εἶναι ἀνησυχητικό. Καὶ αὐτὲς τὶς ἀνησυχίες ἤθελα νὰ καταγράψω σ’ αὐτὸ τὸ βιβλίο.
Τὸ ξεκίνησα ἑπτὰ χρόνια πρίν. Ἀρχικά, ἦταν κάτι σὰν πάρεργο. Ἤθελα νὰ συντάξω ἕνα κατάλογο πραγμάτων ποὺ κατὰ τὴ γνώμη μου δὲν πήγαιναν καλὰ στὴν πολιτικὴ καὶ στὴν οἰκονομία. Ὁ πρώην συνάδελφός μου Γιὰν Πρὸνκ ἄρχισε νὰ τὸ διαβάζει δυὸ χρόνια πρίν. Ἀπὸ ἐκείνη τὴ στιγμὴ ἀπέκτησα τὴν αἴσθηση ὅτι ἔπρεπε νὰ δημοσιευθεῖ. Πράγματι, θὰ μπορούσατε νὰ τὸ δεῖτε σὰν ἕνα εἶδος πνευματικῆς κληρονομιᾶς.»
Ἀνέβαλε τὴν ἔκδοση, γιὰ νὰ προσθέσει ἕνα κεφάλαιο γιὰ τὶς συνέπειες τῆς κρίσης τοῦ κορωναϊοῦ. «Κατὰ κάποιο τρόπο, ἔνοιωσα ὅτι τὸ βιβλίο περίμενε μιὰ τέτοια κρίση. Ἀμέσως μόλις ξέσπασε, φάνηκαν οἱ φθορὲς καὶ οἱ ἐντάσεις τῆς κρίσης τοῦ Εὐρὼ λίγα χρόνια πρίν. Τὰ προβλήματα τοῦ παρελθόντος, γιὰ τὰ ὁποῖα βρέθηκαν μὴ ἱκανοποιητικὲς λύσεις, ἐπανεμφανίστηκαν καὶ σὲ μεγαλύτερο βαθμό.
Σχετικὰ μὲ τὸ παλιό του κόμμα, δήλωσε ὅτι «Προσωπικά αἰσθάνομαι ὅτι ἡ «Χριστιανοδημοκρατικὴ Ἔκκληση» ἄλλαξε περισσότερο ἀπ’ ὅ,τι ἐγώ. Πιστεύω ὅτι τὰ τελευταῖα χρόνια, τὸ κόμμα αὐτὸ φάνηκε ἀναίσθητο στὴν αὐξανόμενη ἀνασφάλεια τοῦ πληθυσμοῦ. Ἡ «Χριστιανοδημοκρατικὴ Ἔκκληση» (CDA) πληρώνει γι’ αὐτό, ὅπως καὶ τὸ Ἐργατικὸ Κόμμα (PvdA). Κάποτε, τὰ δύο αὐτὰ μαζικὰ κόμματα κατάφερναν νὰ ἐπηρεάσουν 60 καὶ 70% τοῦ ἐκλογικοῦ σώματος καὶ ἔλαβαν λιγότερο ἀπὸ 20% στὶς τελευταῖες ἐκλογές. Τὰ κυρίαρχα κόμματα ἐπίσης παρακμάζουν σὲ ἄλλες χῶρες. Συγχρόνως ὅμως, βλέπω αὐξανόμενη κριτικὴ στὴ νεοφιλελεύθερη πορεία. Αὐτὸ μοῦ δίνει ἐλπίδες.»
Ἡ φωτογραφία εἶναι ἀπὸ τὴν ἱστοσελίδα τοῦ “Φόρουμ δικαιωμάτων” στὸ ὁποῖο μετέχει ὡς μέλος τοῦ συμβουλευτικοῦ σώματος. Ἑνὸς δικτύου πρώην Ὑπουργῶν καὶ Καθηγητῶν Διεθνοῦς Δικαίου, ποὺ ἔχουν ἑνώσει τὶς δυνάμεις τους γιὰ νὰ προωθήσουν μιὰ δίκαιη καὶ βιώσιμη λύση τῆς Ἰσραηλοπαλαιστινιακῆς σύγκρουσης, μὲ ἀπαράβατο σημεῖο ἀναφορᾶς τὸ Διεθνὲς Δίκαιο καὶ τὰ ἀνθρώπινα δικαιώματα.
